Herby guberni z 1869 r.

---

    W zaprezentowanym opisie herbów guberni Królestwa Polskiego ograniczono się tylko do wzorów z 1869 r., ponieważ tylko one były wykorzystane w obrazach napieczętnych tłoków urzędowych w tamtym okresie. Kompendium wiedzy z zakresu podziałów administracyjnych Królestwa Polskiego zawiera książka S. K. Kuczyńskiego  „Polskie Herby Ziemskie – Geneza, treści, funkcje”. W opracowaniu tym autor przedstawił między innymi historię poszczególnych zmian, z uwzględnieniem zagadnień dotyczących województw i powstałych w ich miejsce w kolejnym etapie guberni. Oto wybrane fragmenty z przywołanej publikacji:

(…)”Ustawa Konstytucyjna Królestwa Polskiego z 1815 r. przywróciła tradycyjny podział kraju na województwa. Było ich osiem: krakowskie, sandomierskie, kaliskie, lubelskie, płockie, mazowieckie, podlaskie i augustowskie. (…) Przywrócenie w 1815 r. województw jako jednostek podziału administracyjnego kraju umożliwiło powrót herbów województw, chociaż nie na pieczęcie urzędowe.

(…) Na mocy Ukazu Mikołaja I z 23 lutego (7 marca) 1837 r. dokonano przemianowania województw na gubernie. Komisje Wojewódzkie zostały przemianowane na Rządy Gubernialne, a prezesi Komisji Wojewódzkich na gubernatorów cywilnych. (…) Gubernie w liczbie ośmiu –  przejęły herb dotychczasowych ośmiu województw; na pieczęciach Rządów Gubernialnych nadal był używany herb Królestwa Polskiego. (…)

(…) Kiedy nie ogłoszony w Dzienniku Praw ukaz z 3 (15) czerwca 1841 r. zmienił nazwę guberni krakowskiej na kielecką, herb guberni krakowskiej przeszedł na gubernie kielecką, chociaż dla tak nazwanej jednostki podziału administracyjnego nie miał historycznego uzasadnienia.Dalsze zmiany organizacyjne i terytorialne na szczeblu guberni nastąpiły w 1844 r. Na podstawie ukazu z 9 (21)sierpnia t. r. zamiast dotychczasowych ośmiu utworzono pięć guberni. Łączono je po dwie na zasadzie wspólnych granic: sandomierską i kielecką (do 1841 r. krakowską) – w radomską; lubelską i podlaską – w lubelską; kaliską i mazowiecką w  warszawską; w dotychczasowych granicach utrzymano gubernię płocką i augustowską. Podobnie jak łączono gubernie formalistycznie połączono ich herby, nie zawsze z dobrym skutkiem dla ich czytelności. (…)

(…) W 1849 r. wykonano w Heroldii Królestwa Polskiego barwne rysunki i opisy po rosyjsku i po polsku herbów pięciu guberni, które tym razem przesłano do Petersburga do zatwierdzenia cesarskiego. Rysunki te, zachowane w aktach Departamentu Heroldii Rządzącego Senatu, noszą rezolucję cesarską i 26 maja (7 czerwca) 1849 r. uzyskały Najwyższe zatwierdzenie. (…)

(…) W ciągu 1868 roku Heroldia w Petersburgu zajmowała się sprawą herbów guberni i miast Królestwa Polskiego. W związku z zamierzonym podziałem Kraju na 10 guberni Oddział Herbowy na wniosek Ministerstwa Sprawiedliwości przygotował projekty nowych herbów dla tych guberni, wszystkie w dwóch lub trzech wersjach graficznych. (…) 25 lutego 1869 r. cesarz zatwierdził wzory herbów 10  nowych guberni Królestwa Polskiego: warszawskiej, kaliskiej, kieleckiej, łomżyńskiej, lubelskiej, piotrkowskiej, płockiej, radomskiej, suwalskiej i siedleckiej.
Oto herby (w porządku nazw guberni według alfabetu rosyjskiego):

1. Gubernia warszawska: w polu błękitnym snop zboża przecięty wpół rzeką srebrną.
2. Gubernia kaliska: w polu błękitnym baranek biały, po bokach którego dwa kłosy złote.
3. Gubernia kielecka: w polu błękitnym na górze srebrnej piec złoty gorejący ogniem, po bokach którego dwie kule złote.
4. Gubernia łomżyńska: w polu błękitnym łódź złota z czterema wiosłami, z żaglami białymi i takimż proporcem masztowym, po bokach której dwa romby srebrne.
5. Gubernia  lubelska: tarcza dwudzielna w pas; w polu górnym czerwonym jeleń biegnący biały z koroną złotą na szyi; w polu dolnym zielonym niedźwiedź biały idący między trzema drzewami.
6. Gubernia piotrkowska: w polu srebrnym trzy wrzeciona czarne w pas.
7. Gubernia płocka: w polu czerwonym dwie baszty srebrne, między którymi dwa takież skrzyżowane klucze, nad nimi trzy skrzyżowane kłosy złote.
8. Gubernia radomska: w polu czerwonym snop pszenicy złoty, po bokach którego dwa młoty srebrne.
9. Gubernia suwalska: w polu złotym na wzgórzu czerwonym sosna zielona przecięta dwoma rzekami błękitnymi.
10. Gubernia siedlecka: w polu srebrnym usianym dębowymi liśćmi zielonymi jeleń z rogami i kopytami złotymi.

Tarcze herbów guberni Królestwa wieńczy korona cesarska, po bokach mają zaś zewnętrzne ozdoby: złote gałęzie dębowych liści przewinięte błękitną wstęgą orderu św. Andrzeja.

(…) Nowo wprowadzone herby guberni Królestwa Polskiego znalazły daleko szersze zastosowanie niż dotychczasowe herby województw i guberni. Na mocy rozporządzenia Komitetu Urzędującego z 14 (26) lutego 1870 r., wprowadzono je zamiast dotychczasowego godła Królestwa Polskiego na pieczęcie wójtów gmin, sądów gminnych, oraz wiejskich kas pożyczkowych i oszczędnościowych. W praktyce na pieczęciach były nawet szerzej stosowane. (…) Herby nowych guberni znajdujemy na wielkiej liczbie pieczęci gmin miejskich i wiejskich oraz ich instytucji i agend, na pieczęciach urzędów wyznaniowych i innych.”

Źródło: za S.K. Kuczyński „Polskie Herby Ziemskie – Geneza, treści , funkcje ”, Warszawa 1993, s. 238 – 245.

Suplement

    W celu dopełnienia zagadnień dotyczących guberni Królestwa Polskiego w okresie po 1869 r., należy wspomnieć jeszcze o guberni chełmskiej, która mimo, że została utworzona w lipcu 1912 r. z części ziem guberni siedleckiej (która została zlikwidowana) i lubelskiej, to została wyjęta spod władzy generała – gubernatora warszawskiego (namiestnika carskiego). Podporządkowana została ona bezpośrednio ministerstwu spraw wewnętrznych Rosji i ostatecznie dekretem z 4 kwietnia 1915 r. Mikołaj II wyłączył ją z ziem Królestwa Polskiego, formalnie włączając do generał – gubernatorstwa kijowskiego. Faktycznie jednak ze względu na okupacje guberni przez państwa centralne (Niemcy) decyzja ta została anulowana i część ziem guberni chełmskiej została włączona do terytorium podległego dowództwu Ober – Ost (naczelne dowództwo niemieckiego frontu wschodniego), a pozostała do Generałgubernatorstwa Lubelskiego.

Gubernia chełmska: w polu zielonym biały niedźwiedź idący między trzema drzewami.

Źródło ilustracji: Wikipedia
Opracowanie: Janusz Giersz