Paweł Łukasz Krajewski
Typariusze w zbiorach Muzeum Ziemi Nadnoteckiej im. Wiktora Stachowiaka
w Trzciance
Muzeum Ziemi Nadnoteckiej im. Wiktora Stachowiaka jest typowym regionalnym muzeum zajmującym się badaniem oraz popularyzacją lokalnej historii. Placówka ta powstała w 1924 roku i przez cały czas swojego istnienia gromadzi związane z regionem eksponaty. Aktualnie muzeum skupia się na rozwoju w internetowej przestrzeni wirtualnej w celu szerszego propagowania swoich kolekcji, a także na pozyskiwaniu młodych odbiorców. Ponadto szczególny nacisk kładzie na bieżącą działalność merytoryczną, czyli na opracowywanie zbiorów, konserwację eksponatów, tworzenie scenariuszy kolejnych ekspozycji, przygotowywanie publikacji i prowadzenie badań archeologicznych.
Zgromadzone w muzeum obiekty zostały podzielone pomiędzy sześć działów: archeologiczny, historyczny, etnograficzny, numizmatyczny, sztuki i rzemiosła artystycznego oraz szkolnictwa. Wśród zbiorów na szczególną uwagę zasługuje kolekcja sfragistyczna licząca aż 362 typariusze.
Il. 1. Typariusz manufaktury morskiej w Berlinie (1776). Najstarszy typariusz z muzealnej kolekcji.
Ze zbioru MZN. Fot. P. Ł. Krajewski.
Znajdujące się w trzcianeckim muzeum typariusze pochodzą głównie z Trzcianki i jej okolic. Zbiór tworzą przede wszystkim eksponaty pochodzące z drugiej połowy XX wieku, aczkolwiek w kolekcji jest także kilka takich, które powstały w XVIII i XIX wieku. Najstarszy typariusz pochodzi z 1776 roku (il. 1), najmłodszy natomiast z końca XX stulecia. Do muzeum tłoki i stemple trafiały najczęściej jako dar od działających w regionie instytucji państwowych, takich jak szkoły czy rady narodowe.
Największą grupę typariuszy (204 szt.) stanowią stemple z matrycą gumową i drewnianym uchwytem z okresu PRL, wytworzone w latach 1957 – 1989, głownie przez działającą w regionie firmę WYPIG. Drugą pod względem wielkości grupą (104 szt.) są tłoki pieczętne wyprodukowane w Mennicy Państwowej, posiadające metalową matrycę i uchwyt z tworzywa sztucznego. Zdecydowana większość eksponatów jest w dobrym stanie i tylko kilka jest poważnie uszkodzonych, co w ich przypadku utrudnia lub nawet uniemożliwia odczytanie legendy.
Il. 2. Typariusz Komisarza Ekonomii przy Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu Królestwa Polskiego, pochodzący z połowy
XIX wieku, wykonany przez Mennicę Warszawską (wypukłoryty). Ze zbioru MZN. Fot. P. Ł. Krajewski.
Na temat pieczętarskiej działalności Mennicy Państwowej wiemy sporo, między innymi dzięki pracom autorstwa J. Giersza [1], do których odsyłam wszystkich zainteresowanych, chcących lepiej poznać ten aspekt działalności Mennicy. Poza typariuszami wytworzonymi przez Mennicę Państwową, Muzeum posiada jeden tłok pieczętny (il. 2) pochodzący z połowy XIX wieku stworzony przez Mennicę Warszawską, pierwszą poprzedniczkę dzisiejszej Mennicy Polskiej S.A [2]. Pełny spis znajdujących się w Muzeum typariuszy wykonanych przez Mennicę Państwową został ujęty w „Rejestrze tłoków pieczętnych z pierwszych lat powojennych i okresu PRL (1946-1989)” – dostępnym na stronie „Sigillarium.pl”[3]. Dzięki przywołanemu rejestrowi istnieje możliwość, z dużym prawdopodobieństwem, określenia czasu powstania danego tłoka pieczętnego. Najstarszy dwudziestowieczny typariusz stworzony przez Mennicę, pochodzi z roku 1948 i należał do Urzędu Stanu Cywilnego w Trzciance (il. 3). Natomiast najmłodszy typariusz z czasów PRL powstał w końcu lat osiemdziesiątych XX wieku dla Szkoły Podstawowej w Rychliku. W zbiorze najwięcej typariuszy pochodzi z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych dwudziestego wieku.
Il. 3. Typariusz Urzędu Stanu Cywilnego w Trzciance z 1948 roku (wypukłoryty). Ze zbioru MZN. Fot. P. Ł. Krajewski.
Na szczególną uwagę zasługuje tłok pieczętny, pochodzący najpewniej z lat siedemdziesiątych XX wieku (il. 4), ponieważ w umieszczonym na nim numerze ewidencyjnym, przez niedopatrzenie grawera, nie wybito jednej cyfry (prawdopodobnie ostatniej). Dobry stan zachowania typariusza wyklucza zatarcie lub inne mechaniczne uszkodzenie, więc brak cyfry musiał powstać na etapie jego produkcji.
Il. 4. Rant typariusza Naczelnika miasta Trzcianki, który został omyłkowo pozbawiony jednej z cyfr numeru ewidencyjnego.
Ze zbioru MZN. Fot. P. Ł. Krajewski.
Prezentując sfragistyczną kolekcję Muzeum Ziemi Nadnoteckiej, koniecznie należy wspomnieć jeszcze o prywatnym wytwórcy, którego stemple stanowią trzon tejże kolekcji. Chodzi o firmę WYPIG. Powstała ona 7 listopada 1956 roku w Pile [4]. Jej siedziba do 1969 roku mieściła się przy ulicy Okrzei 56, następnie przy ulicy Kujawskiej 3 [5]. Założycielem i właścicielem firmy był Zygmunt Selwat. Produkowane przez przedsiębiorstwo stemple posiadały gumową matrycę oraz drewnianą rączkę, z czasem zastąpioną uchwytem z tworzywa sztucznego. Prawie każda pieczęć posiadała swój szyldzik, na którym widniały najważniejsze informacje o wytwórcy, pozwalające na łatwe skontaktowanie się z wykonawcą typariusza. W muzealnych zbiorach znajduje się aż 213 typariuszy stworzonych przez firmę WYPIG – jedynego w tamtym czasie producenta pieczęci w regionie.
Il. 5. Typariusz Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, wykonany przez firmę WYPIG. Ze zbioru MZN. Fot. P. Ł. Krajewski.
Niewątpliwie ozdobą sfragistycznej kolekcji muzeum są typariusze powstałe przed 1945 rokiem. Są wśród nich dwa typariusze z czasów Królestwa Polskiego, z których jeden należał do wójta gminy Kalisz, a drugi do Komisarza Ekonomii przy Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu Królestwa Polskiego (il. 2). W kolekcji jest też typariusz sądowy z dóbr rycerskich w Lindewise, znajdujących się na terenie byłego Cesarstwa Austrii oraz siedem typariuszy związanych z Królestwem Prus, Cesarstwem Niemieckim oraz Rzeszą Niemiecką (wśród nich m.in. tłok cechu stolarzy z 1782 roku (il. 6) oraz stempel Trzcianeckiej Kasy Chorych z 1890 roku). Z okresu III Rzeszy są dwa stemple – niegdyś używany przez Burmistrza Trzcianki oraz Trzcianecki Urząd Celny [6].
Il. 6. Typariusz cechu stolarzy z Schondank (1782) (wklęsłoryty). Ze zbioru MZN. Fot. P. Ł. Krajewski.
Il. 7. Typariusz Trzcianeckiej Kasy Chorych z 1890 roku. Ze zbioru MZN. Fot. P. Ł. Krajewski.
Reasumując, muzealna kolekcja typariuszy złożona jest głównie z dwudziestowiecznych tłoków pieczętnych i stempli i mimo swej pozornej monotonności stanowi doskonałe źródło do badań nad historią regionu. Część najstarszych tłoków jest prezentowana w muzealnych gablotach, młodsze egzemplarze, zgromadzone w muzealnym magazynie, są trudniej dostępne. Podstawowe informacje o muzealnym zbiorze zawiera katalog typariuszy dostępny w Muzeum. Wszystkim zainteresowanym serdecznie polecam odwiedziny Muzeum Ziemi Nadnoteckiej im. Wiktora Stachowiaka w Trzciance.
Źródła:
- J. Giersz, Mennica Warszawska – wytwórca pieczęci od 190 lat, „Mówią Wieki”, nr 2/2015, s. 42-46; tenże, Pieczęcie – niedoceniana i nie do końca znana działalność Mennicy Warszawskiej, „Biuletyn Numizmatyczny”, nr 4/2018, s. 263-291.
- Tamże, s. 263: „Nazwa Mennicy na przestrzeni jej dziejów ulegała zmianie. W latach 1766–1867 była to Mennica Warszawska, w latach 1924–1994 Mennica Państwowa, w latach 1994–2005 Mennica Państwowa S.A., od roku 2005 Mennica Polska S.A.”.
- Rejestr tłoków pieczętnych z pierwszych lat powojennych i okresu PRL, w: Sigillarium.pl (1946-1989) https://sigillarium.pl/index.php/rejestr-tlokow-pieczetnych-z-pierwszych-lat-powojennych-i-okresu-prl-1946-1989/ (dostęp z dnia 13.02.21).
- O firmie, w: Wypig, http://www.wypig.pl/index.html (dostęp z dnia 14.07.2020).
- M. Szalbierz, Czasem mówią o mnie: pan Wypig, w: Fakty pilskie.pl, https://faktypilskie.pl/pl/572_ludzie/5382_czasem-mowia-o-mnie-pan-wypig.html (dostęp z dnia 13.02.21).
- Zob. P. Ł. Krajewski, Najstarsze typariusze w zbiorach trzcianeckiego muzeum, „Kronika Ziemi Trzcianeckiej” nr 10/2020, s. 105-120.