Jednym z celów Sigillarium.pl jest popularyzacja wiedzy o pieczęciach traktowanych zarówno jako odciski, jak i tłoki pieczętne (matryce). Właściwe rozumienie spotykanych w literaturze przedmiotu pojęć jest nie tylko ważne z punktu widzenia warsztatu naukowego, ale także z punktu widzenia kolekcjonerskiego, ponieważ służy do właściwego opisania posiadanego obiektu, w tym jego ikonografii, legendy, rozmiarów itd.
Dlatego też w strukturze portalu Sigillarium istotną sekcją są podstawowe pojęcia sfragistyczne zaczerpnięte z Międzynarodowego Słownika Sfragistycznego (patrz -> Vocabularium Internationale Sigillographicum, Eds. Karel Müller – Ladislav Vrtel). Pierwsza jego wersja ukazała się w 1990 r. i zawierała definicje jedynie w języku francuskim. Kolejna została wydana w 2016 r. i stanowiła efekt międzynarodowej współpracy słowacko-czesko-polsko-węgierskiej. Powstała imponująca praca (618 stron), w której znajdują się definicje sfragistycznych terminów w czterech językach, tj. słowackim, czeskim, polskim i węgierskim oraz ich językowe odpowiedniki w czternastu innych językach, w tym w niektórych przypadkach po łacinie.
Rekomendujemy zapoznanie się z tymi wybranymi definicjami, ponieważ porządkują one podstawową wiedzę w obszarze sfragistyki i wspierają warsztat związany z odpowiednim dokumentowaniem gromadzonych kolekcji pieczęci.
Pojęcia ogólne
Sfragistyka / Sigillografia
Nauka pomocnicza historii, która zajmuje się badaniem pieczęci we wszelkich aspektach ich funkcjonowania, niezależnie od ich chronologii. Zajmuje się ona opisem tłoków i odcisków oraz poddaje je krytycznej analizie pod kątem historycznym, artystycznym, technicznym i prawnym, oceniając jednocześnie rożne elementy przekazu: typ (wzorzec pieczęci), legendy, sposoby pieczętowania, właściwości dyplomatyczne i właściwości prawne pieczęci oraz sposoby i metody przechowywania.
Walor artystyczny pieczęci / Sztuka pieczętna / Sztuka pieczęci
Ikonograficzny i artystyczny aspekt sfragistyki i gliptyki obejmujący:
a. badanie cech artystycznych tłoków i odcisków a także ikonografii pieczęci;
b. badanie kunsztu pieczęci czyli rzemiosła rytowania pieczęci wywodzącego się ze sztuki złotniczej.
Pieczęć (łac. sigillum)
a. W sensie ścisłym odcisk na nośniku powstały w wyniku przyłożenia tłoka ze znakami określającymi osobę prawną bądź fizyczną stanowiący poświadczenie woli dysponenta. Potocznie jest to odcisk w wosku lub innym miękkim materiale (glina, papier), w odróżnieniu od bulli, która jest wyciskana w metalu;
b. w szerszym sensie termin ten odnosić się może również do tłoka pieczętnego, którym został wykonany ten odcisk.
Łacińskie słowo sigillum mogło oznaczać także dokument opatrzony pieczęcią.
Tłok pieczętny (łac. typarium)
Narzędzie, na którym wygrawerowano negatywowo (wklęśle lub wypukło) typ (wzorzec pieczęci) dysponenta (tzn. typ pieczęci), przeznaczone do wykonywania odcisków pieczęci na nośniku.
Odcisk pieczęci / Odcisk pieczętny
Trwały znak powstały na skutek odciśnięcia tłoka na nośniku lub materiale przymocowanym do nośnika. Odcisk na dokumencie nazwany jest również pieczęcią.
Dysponent pieczęci / Właściciel pieczęci
Organ władzy, osoba fizyczna lub prawna, w imieniu którego (której) odciskany jest tłok pieczętny i którego (której) znak znajduje się na tej matrycy. Dysponenta pieczęci należy odróżniać od pieczętarza (bullatora),strażnika pieczęci oraz osoby posługującej się pieczęcią pożyczoną.
Właściwość fizyczna pieczęci i jej treść
Treść pieczęci
Zbiór informacji zapisanych na pieczęci. Można je odczytać z tłoka, rodzaju materiału, w którym wykonano odcisk, odlewu wykonanego z odcisku lub z innego odlewu, formy odlewowej, fotografii, rysunku, opisu, wzmianki, śladu po pieczęci na nośniku lub z formuły sigillacyjnej.
Bulla (łac. bulla)
a. Metalowy krążek, przeważnie dwustronny, zawierający odcisk tłoka; Ze względu na materiał, z którego został wykonany rozróżniamy następujące typy bulli:
aa. bulla ołowiana (dla kancelarii bizantyjskich: molybdobulle);
ab. bulla złota lub chryzobulla;
ac. bulla srebrna lub argyrobulla.
b. Dokument z taką pieczęcią.
Sygnet (łac. signetum)
Pieczęć, zwykle niewielkich rozmiarów, w średniowieczu świadcząca o bezpośrednim użyciu jej przez dysponenta. W kancelarii dysponenta pieczęci, w której funkcjonowały rożne typy pieczęci, sygnet mogły pełnić rolę contrasigillum lub pieczęci zamknięcia, mógł służyć również do pieczętowania listów i rachunków prywatnych. Mógł też być wykorzystywany jako znak aprobaty pisma opieczętowanego inną pieczęcią.
Plomba zabezpieczająca
Woskowa lub ołowiana pieczęć zamknięcia, którą organ władzy sądowej, administracyjnej lub kościelnej umieścił na przedmiocie w celu jego publicznego, urzędowego zabezpieczenia.
Stempel
a. Tłok wypukłoryty (o reliefie wypukłym) przeznaczony do odciskania bezpośrednio na nośniku;
b. w szerszym znaczeniu, również odcisk bezpośrednio na nośniku wykonany takim tłokiem.
Pieczęć sucha
a. Matryca metalowa, złożona z dwóch płytek pieczętnych z tożsamym znakiem, lecz przeciwstawnie rytych (pozytyw i negatyw). Tłok ten często przyjmuje postać *prasy pieczętnej (stempel do odcisku „na sucho”);
b. odcisk wypukły uzyskany z takiej matrycy, wykonany bezpośrednio na nośniku, np. papierze, pergaminie itp. (pieczęć sucha, odcisk „na sucho”).
Pieczęć tuszowa
a. Tłok ryty wypukle (o reliefie wypukłym) w drewnie bądź metalu oraz, w nowszych czasach, wykonany z kauczuku lub innego tworzywa sztucznego, służący do odciskania w barwniku (tusz, minia ołowiana,
cynober) bezpośrednio na nośniku;
b. w szerszym sensie: odcisk w farbie wykonany takim tłokiem bezpośrednio na nośniku (odcisk tuszowy).
Pieczęć tuszowa może zawierać wizerunek lub tylko *legendę. Może też przedstawiać wzór podpisu odręcznego dysponenta pieczęci i być używana przez osobę pieczętującą w jego imieniu. W pierwszym przypadku pieczęć ta zwyczajowo nazywana jest stemplem tuszowym lub pieczątką, zaś dla drugiego przypadku funkcjonuje określenie facsimile.
Właściwość dyplomatyczna i prawna pieczęci
Właściwość dyplomatyczna pieczęci
Cechy pieczęci związane z używaniem jej na dokumentach i regułami obowiązującymi w danej kancelarii lub urzędzie.
Pieczęć większa / Pieczęć wielka (łac. sigillum magnum, sigillum maius)
Głowna pieczęć władzy publicznej, osoby fizycznej bądź prawnej, przeznaczona do uwierzytelniania najważniejszych dokumentów, w szczególności takich, które dotyczyły osób trzecich. Zazwyczaj w określonym czasie dysponent kancelarie używały tylko jednej takiej pieczęci.
Pieczęć mniejsza / Pieczęć mała (łac. sigillum parvum, sigillum minus, bullectum)
Drugorzędna pieczęć władzy publicznej, osoby fizycznej bądź prawnej, przeznaczona do uwierzytelniania pism bieżących, odnoszących się do spraw wewnętrznych. Bywała używana także w roli contrasigillum lub jako pieczęć zastępcza pieczęci wielkiej.
Pieczęć średnia (łac. sigillum mediocre)
Pieczęć, która w pewnych kancelariach (Węgry, Transylwania, Wołoszczyzna, Mołdawia) służyła do pieczętowania określonych kategorii pism. W Polsce z pieczęciami średnimi spotykamy się na książęcym Mazowszu. Jednak w tamtejszej kancelarii książęcej służyły one do pieczętowania szeroko
pojętych dokumentów o charakterze doczesnym.
Pieczęć sekretna, Sekret (łac. sigillum secreti, sigillum secretum, signetum secretum, secretum)
Pieczęć małych rozmiarów, którą posługiwała się osoba sprawująca władzę publiczną do pieczętowania swej korespondencji lub, ogólniej, pism w sprawach osobistych. Pieczęci tej używano również jako contrasigillum lub w zastępstwie pieczęci wielkiej.
Pieczęć prywatna (łac. sigillum privatum)
Pieczęć zasadniczo tożsama z pieczęcią sekretną, ale np. w Anglii, na skutek rozwoju instytucji państwowych, stała się oficjalną pieczęcią (tzw. Privy Seal) używaną w administracji królewskiej. Podobnie było w Kastylii.
Pieczęć sądowa
Pieczęć władzy świeckiej lub duchownej wykonującej swe uprawnienia sądownicze w zakresie jurysdykcji spornej, administracyjnej lub w postępowaniu nieprocesowym.
Contrasigillum / Pieczęć odwrocia
Pieczęć mniejszych rozmiarów odciskana na odwrociu pieczęci głównej, dla umocnienia jej wagi prawnej i utrudnienia fałszerstwa. Może ona być powiązana pieczęcią właściwą albo poprzez legendę będącą kontynuacją inskrypcji z pieczęci głównej lub przez określenia w rodzaju: contrasigillum, clavis sigilli, secretum sigilli.
Pieczęć jako contrasigillum
Pieczęć użyta w roli pieczęci odwrocia. Może to być inna pieczęć tego samego dysponenta (pieczęć mała, pieczęć sekretna lub sygnet) albo pieczęć osoby fizycznej lub prawnej związanej z dysponentem: np.: pieczęć żony na odwrociu pieczęci męża, pieczęć opata na pieczęci klasztoru, burmistrza na pieczęci miasta, baliwa na pieczęci baliwatu lub prewetów na pieczęci okręgu prewotalnego itp.
Prawo dysponowania pieczęcią / Prawo posiadania pieczęci
Uznawane prawo osoby fizycznej lub prawnej do dysponowania własną pieczęcią w celu uwierzytelniania pism własnych lub pism osób jej podlegających.
Kruszenie pieczęci / Tłuczenie pieczęci / Zniszczenie tłoka pieczętnego (łac. frangere sigillum)
Czynność, w wyniku której tłok pieczętny zostaje rozbity na kawałki w celu uniemożliwienia jego dalszego użytku. Kruszenie mogło być następstwem śmierci dysponenta, zmiany jego kompetencji prawnych lub konsekwencją wycofania pieczęci (np.: na skutek sprzedaży majątku ziemskiego, zrzeczenia się roszczeń, likwidacji gminy).
Kasacja tłoka pieczętnego / Kancelacja tłoka pieczętnego (łac. Cancellatio sigilli)
Celowe uszkodzenie tłoka (inne niż *kruszenie pieczęci) czyniące go niezdatnym
do użycia. Kasacja pieczęci może nastąpić z tych samych powodow
co *kruszenie pieczęci.
Sposoby pieczętowania
Pieczęć odciśnięta przez papier na podkładzie z wosku
Pieczęć wyciśnięta, na cienkiej warstwie wosku, wcześniej nakrytej kartką papieru Może być też wykonana przy użyciu *laku (wosku hiszpańskiego) lub ciasta (opłatku). Papier nakładano na odcisk w celu jego ochrony, choć jednocześnie pełnił on funkcję dekoracyjną.
Pieczęć papierowa
Odcisk pieczęci suchej wykonany na samodzielnym kawałku papieru, następnie przytwierdzonym do podłoża za pomocą cienkiej warstwy wosku lub ciasta.
Tłoki pieczętne
Gliptyka
Sztuka grawerowania intagliow oraz kamei, jak również nauka, zajmująca się badaniem tych przedmiotów.
Rytownictwo pieczęci / Grawerunek
a. zabieg sporządzenia tłoka pieczętnego, czyli wygrawerowania na nim wyobrażenia oraz legendy;
b. rezultat tego zabiegu: tłok pieczętny (typariusz, stempel, matryca).
Rytownik pieczęci / Grawer pieczęci / Pieczętarz (łac. talliator, sculptor, incisor sigillorum)
Rzemieślnik lub artysta zajmujący się rytownictwem pieczęci.
Sygnatura na tłoku pieczętnym
Nazwa wykonawcy pieczęci umieszczona na tłoku.
Tłok przerobiony / Tłok rytowany powtórnie
Tłok, na którym pewne elementy pierwotnego *rytowania zostały zmodyfikowane, szczególnie w legendzie (nazwa lub tytulatura dysponenta) lub w herbach. Przeróbka tłoka mogła być następstwem zmiany statusu społecznego dysponenta albo sukcesji tłoka po śmierci ojca, matki lub innego przodka czy poprzednika.
Tłok fałszywy
Tłok, który został wykonany do *pieczętowania fałszywych dokumentów, ewentualnie do powtórnego pieczętowania dokumentów oryginalnych, a współcześnie w celu oszukiwania kolekcjonerów.
Tłok fikcyjny
Tłok fałszywy, którego wszystkie elementy zostały wyimaginowane przez fałszerza.
Futerał tłoka
Opakowanie (najczęściej puszka lub szkatuła) służące w kancelarii do przechowywania tłoka pieczęci głównej i jego contrasigillum.
Sakwa na tłok (łac. marsupium)
Woreczek z tkaniny służący w niektórych kancelariach do przechowywania tłoków pieczęci głównych i ich contrasigillum, zastępując futerał tłoka.
Tłok cylindryczny
Tłok wykonany z twardego materiału (terakota, kamień, *gemma), o walcowatym kształcie, mający na całej powierzchni znaki lub figury, wygrawerowane w taki sposób, ażeby umożliwić ich odbicie w miękkim materiale (zazwyczaj w surowej glinie). Obracając tłok przenosimy relief na nośnik, otrzymując prostokątny odcisk. Wałek posiadał zazwyczaj otwór przewiercony wzdłuż osi, w celu zamocowania metalowego kołka ze strzemiączkami jako uchwytu ułatwiającego przesuwanie tłoka. Kołek taki najczęściej był wyposażony w kołeczka. Ten typ tłoka jest charakterystyczny dla starożytnych cywilizacji Bliskiego Wschodu.
Tłok guzikowy
Tłok wykonany z twardego materiału (terakota, kamień, *gemma), okrągławy, dosyć masywny, którego odwrocie mogło być płaskie lub nieco wypukłe. Wciska się go w miękką tabliczkę z surowej gliny, w wyniku czego powstaje *odcisk. Tego typu tłoki są charakterystyczne dla starożytnych cywilizacji Bliskiego Wschodu.
Sygnet / Pierścień pieczętny (a.), Płytka (b.), Kamień (c.)
a. Metalowy pierścień, do którego przytwierdzony jest tłok, mogący przybierać formę płytki
(b.) wykonanej z tego samego metalu co pierścień. Tłok może też być wykonany z oprawionego w pierścień kamienia
(c.) bądź gemmy. W jednym i drugim przypadku nosi on wygrawerowany typ (wzorzec pieczęci) (nazwę dysponenta, monogram, wyobrażenie).
Gemma
Oszlifowany, szlachetny lub półszlachetny kamień, służący jako podłoże do grawerowania małych tłoków pieczętnych o reliefie wklęsłym lub wypukłym, oprawionych w metal w sygnecie/pierścieniu pieczętnym. Może być używany jako sygnet lub pieczęć zamknięcia.
Intaglio
Gemma, najczęściej antyczna, rytowana wklęśle w celu uzyskania odcisku z reliefem wypukłym. Zazwyczaj była oprawiana w pierścień pieczętny, a krawędź metalowej oprawy zawierała *legendę. Używanie intagliow było charakterystyczne dla antycznej Grecji i Rzymu, wczesnego średniowiecza jak i renesansu. Intaglia mogły być wkomponowane w *pole innej pieczęci jako element uzupełniający i dodatkowa ozdoba albo służyć jako *contrasigillum.
Kamea
Gemma rytowana wypukle w celu uzyskania odcisku wklęsłego. Zazwyczaj była oprawiana w sygnet. Tego typu pieczęcie były charakterystyczne dla antycznej Grecji i Rzymu.
Płytka tłoka / Tłok płaski
Tłok, którego odwrocie jest płaskie i może posiadać uszko lub zawieszkę umieszczoną w jednej płaszczyźnie z płytką lub nasadkę (rączkę) umieszczoną wzdłuż niej.
Tłok trójstronny
Tłok złożony z trzech *stron głównych, z których każda nosi inny * typ (wzorzec pieczęci), ruchomych wokół jednej osi, osadzonej w uchwycie w formie strzemiączka; każda ze stron może być według woli lub potrzeby użyta do pieczętowania. Inny wariant tłoka trójstronnego stanowi kulka przycięta w taki sposób, że otrzymujemy trzy stykające się płaszczyzny, na których wyrytowane są typy (wzorce pieczęci). Obracając kulką wokół osi, można używać każdej z płaszczyzn do pieczętowania.
Tłok stożkowy / Tłok piramidalny
Tłok metalowy, którego odwrocie (część przeciwległa do *typu (wzorca pieczęci)) zostało uformowane w pionowy uchwyt, często wysoki i zdobiony, zazwyczaj o kształcie stożka.
Tłok z uchwytem / Tłok z rączką
Tłok zakończony rękojeścią, zazwyczaj drewnianą, o kształcie ułatwiającym jego uchwyt i pieczętowanie.
Tłok uderzeniowy (łac. cuneus)
Tłok wykonany z metalu, którego jeden koniec zawiera *typ (wzorzec pieczęci) a drugi jest rozszerzony i spłaszczony, przeznaczony jest do uderzania młotkiem w celu uzyskania odcisku w twardym materiale. Taki tłok pieczętny przypomina stempel do wybijania monet.
Cęgi pieczętne (łac. ferramentum ad sigillandum)
Metalowe narzędzie, formą przypominające szczypce. Składa się z dwóch części przekrzyżowanych ze sobą i połączonych wspólną osią (w kształt przypominający literę X). Krótsze ramiona tworzą szczęki, w których wygrawerowane są, naprzeciwlegle, awers i rewers bulli, a druga strona stanowi uchwyty. Materiał bulli, przez który przewleczono wiązadła, wkładany jest pomiędzy szczęki i po ich zaciśnięciu otrzymuje się obustronne odwzorowanie typu (wzorca pieczęci). Taki sam system stosowany jest w gofrownicach i do prasach do wytwarzania hostii.
Szczypce pieczętne
Narzędzie lżejsze od poprzedniego służące do wyciskania plomb ołowianych.
Prasa pieczętna
Urządzenie złożone z głównej płyty, tłoka lub tłoka uderzeniowego, zazwyczaj wbudowanych w płytę, oraz z jednej albo dwóch śrub lub dźwigni poruszanych ręcznie. Na płycie umieszcza się nośnik i materiał pieczętny, po czym z odpowiednią siłą porusza się dźwignią, która opuszcza tłok i odciska go w masie woskowej lub, dla bulli, w ołowiu (w tym przypadku, prasa ma wmontowane zawsze dwie matryce: jedną dla awersu, drugą dla rewersu) albo bezpośrednio na nośniku uzyskując odcisk stempla na sucho (w tym przypadku prasa zawiera dwa identyczne *tłoki uderzeniowe, z tym że jedne ryty jest w pozytywie [awers], a drugi w negatywie [rewers]).
Przód / Awers
Strona tłoka, na której wyryty został typ (wzorzec pieczęci).
Odwrocie / Rewers
Strona tłoka odwrotna do awersu. Może zawierać uchwyt, zawieszkę lub rękojeść.
Awers tłoka (łac. rectum)
Strona tłoka pieczęci dwustronnej (monetowej), zawierająca *typ (wzorzec pieczęci), który pozwala najłatwiej zidentyfikować dysponenta pieczęci, który reprezentuje lub symbolizuje jego pozycję (np. król na tronie na pieczęci majestatowej), w którym legenda zwykle zaczyna się od nazwy dysponenta i jego najważniejszych tytułów.
Rewers tłoka (łac. versum)
Strona tłoka pieczęci dwustronnej (monetowej), odwrotna do awersu, zawierająca typ (wzorzec pieczęci), który zwykle w sposób drugorzędny reprezentuje lub symbolizuje dysponenta pieczęci (tak jak król na koniu na rewersie pieczęci, która na awersie przedstawia typ majestatowy), który kontynuuje legendę rozpoczętą na awersie tłoka, bądź ją uzupełnia.
Rant tłoka
Grubość płytki pieczęci na *krawędzi tłoka. Może być zdobiony, może też mieć wyryty znak położenia tłoka.
Uchwyt grzbietowy / Trzon / Uchwyt / Rękojeść tłoka
a. Metalowy element przytwierdzony wzdłuż osi pieczęci, prostopadle do rewersu tłoka płaskiego, pozwalający na lepsze uchwycenie tłoka i wygodniejsze pieczętowanie;
b. może być zamontowany na zawiasie, umożliwiającym jego złożenie.
Znak położenia tłoka
Znak wygrawerowany na rancie lub odwrociu tłoka, wskazujący pieczętującemu kierunek, w którym należy odcisnąć pieczęć.
Uchwyt
Część tłoka, będąca jego przedłużeniem albo w płaszczyźnie płytki pieczęci, jak w przypadku tłoka płaskiego, albo, jak w tłokach stożkowych, prostopadłe do powierzchni płytki, służąca do zawieszania, chwytania i łatwiejszego odciskania pieczęci w materiale pieczętnym. Często posiada otwór przewiercony dla łańcuszka do zawieszania. Uchwyt może przyjmować formę figuralną lub sceniczną, może przedstawiać roślinę lub zwierzę, bywa rzeźbiony lub odlewany. Uchwyt w tłokach stożkowych może być wydłużony i zakończony tłokiem pieczęci odwrocia.
Trzpień
Szpiczasty metalowy element przylutowany do odwrocia tłoka, służący do osadzenia na nim rączki tłoka, zapewniający trwałe scalenie tych dwóch części.
Skuwka
Metalowa obręcz, która zaciska rączkę w miejscu jej osadzenia na trzpieniu, aby w ten sposób chronić rękojeść przed rozszczepieniem.
Kołek / Nit / Zawleczka
Cienki metalowy element, który przechodząc przez otwory w tulei i rączce, wzmacnia połączenie obu części.
Części pieczęci, typy i ikonografia
Pole pieczęci
Część pieczęci zawierająca wyobrażenie, zazwyczaj ograniczona przez legendę lub otok.
Wyobrażenie napieczętne / Przedstawienie napieczętne / Obraz pieczęci
Umieszczone na pieczęci przedstawienie rożnych znaków, innych niż litery, konstytuujących typ (wzorzec pieczęci). Strona, która zawiera obraz, szerzej również nazwana może być typem.
Pieczęć z wyobrażeniem / Pieczęć ikonograficzna / Pieczęć obrazowa
Pieczęć przedstawiająca wyobrażenie, w odróżnieniu do pieczęci bezobrazowej, napisowej.
Typ pieczęci / Wzorzec pieczęci
a. Zbiór elementów wyrytych na tłoku i odciskanych jako pieczęć (z łac. typarium, oznaczający tłok sam w sobie i przedstawiający typ, przeznaczony do odbicia) (wzorzec pieczęci);
b. szerzej: obraz, który nadaje pieczęci jej unikatowy charakter (wzorzec pieczęci);
c. kategoria, która pozwala sklasyfikować wyobrażenie i tym samym określić pieczęć. Dlatego mówi się o pieczęci w typie majestatowym, konnym etc.
Pieczęć dwustronna zawiera dwa typy (wzorce) jeden dla awersu i drugi dla rewersu.
Otok pieczęci
Część pieczęci znajdująca się pomiędzy krawędzią a polem pieczęci. Zwykle jest ujęta w dwie linie otokowe i zawiera legendę, w której wymieniany jest dysponent pieczęci.
Pieczęć z podniesionym otokiem / Pieczęć wgłębiona
Pieczęć, której pole jest umieszczone niżej niż otok. W takim przypadku legenda znajduje się na ukośnej płaszczyźnie, a kąt nachylenia rozgranicza obie części pieczęci.
Legenda
Napis towarzyszący wyobrażeniu, służący identyfikacji dysponenta pieczęci. Zazwyczaj obiega skraj pola pieczęci, mieszcząc się w otoku, choć może się znajdować także w polu pieczęci, zachodzić na nie, łączyć się z inskrypcją umieszczoną na rewersie pieczęci lub contrasigillum. Legenda może się mieścić w jednym, bądź większej ilości wierszy. Jej początek wyznacza zazwyczaj krzyż inicjalny, umieszczony w najwyższym punkcie pieczęci. Legenda jest najczęściej prawoskrętna tzn. biegnie zgodnie z ruchem wskazówek zegara.
Pieczęć bezobrazowa
Pieczęć zawierająca w swoim polu tylko napis, monogram lub inicjał bez jakiegokolwiek wyobrażenia.
Linia otokowa
Cienka, ciągła linia, która wyznacza otok pieczęci zawierający legendę i oddziela go od:
a. pola pieczęci (linia otokowa wewnętrzna);
b. krawędzi (linia otokowa zewnętrzna).
Linia perełkowa
Uporządkowana, przerywana linia utworzona z paciorków lub perełek.
Sznurek z perełek/ Otok z perełek / Otok z ziarenek
Prosty lub przeplatany, nieprzerywany ciąg perełek lub ziarenek. Linia perełkowa lub sznurek z perełek mogą występować samodzielnie albo w towarzystwie innych elementów dekoracyjnych: np. podwójnej linii otokowej lub otoku liniowego, w którym umieszczono perełki.
Obramowanie pola/ Obrzeżenie pola / Bordiura
Złożony ornament (np. w formie wielołuku, trójlistnej lub czterolistnej koniczyny, ząbkowanych płatków, rozety, gwiazdy, festonu), który otacza pole oddzielając je od legendy.
Pieczęć portretowa / Typ portretowy
Pieczęć przedstawiająca wizerunek dysponenta pieczęci.
Pieczęć popiersiowa / Typ popiersiowa
Pieczęć przedstawiająca wizerunek popiersia dysponenta pieczęci: głowę i górną część ciała, niekiedy z insygniami władzy w rękach.
Pieczęć tronowa / Typ siedzący
Pieczęć przedstawiająca wizerunek dysponenta (władcy świeckiego, kapłana) siedzącego na tronie i trzymającego insygnia władzy.
Pieczęć majestatowa / Pieczęć majestatyczna / Typ majestatowy / Typ majestatyczny
Pieczęć przedstawiająca wizerunek ukoronowanego władcy siedzącego na tronie z insygniami monarszej władzy (jabłkiem, berłem, różdżką sprawiedliwości, mieczem). W polskiej historiografii pojęcie pieczęci majestatowej odnoszono również zawężająco do pieczęci tronowych kościelnych (biskupich, opackich) lub, mylnie, do herbowych (wielkich koronnych). Wymowa źródeł wskazuje jednak, że określenie „pieczęć majestatowa” była synonimem pieczęci wielkiej dysponenta, niezależnie od typu jej ikonografii.
Pieczęć tronowa kościelna / Typ siedzący
Pieczęć przedstawiająca wizerunek duchownego siedzącego na tronie biskupim lub opackim, , w szatach liturgicznych bądź zakonnych, z infułą na głowie, księgą lub krzyżem w jednej ręce, z drugą ręką wzniesioną w geście benedykcji.
Pieczęć konna / Typ konny
Pieczęć przedstawiająca wizerunek dysponenta siedzącego na koniu. Może występować w trzech wariantach:
a. pieczęć konna rycerska, na której dysponent przedstawiony został jako rycerz w zbroi z hełmem na głowie, z włócznią, proporcem lub mieczem w jednej ręce, a tarczą w drugiej;
b. pieczęć konna myśliwska, na której dysponent – mężczyzna lub kobieta – przedstawiony został jako jeździec z sokołem na ręce i, często, towarzyszącym u boku psem;
c. pieczęć konna ceremonialna, na której dysponent (np. książę lub księżniczka) został przedstawiony jako jeździec z oznakami (insygniami lub atrybutami) swojej władzy.
Pieczęć piesza
Pieczęć przedstawiająca wizerunek stojącego dysponenta z przysługującymi mu atrybutami władzy.
Pieczęć hagiograficzna
Pieczęć przedstawiająca motywy religijne, np.: Trójcę Świętą, Chrystusa, Najświętszą Marię Pannę, aniołów, świętych, sceny ze Starego bądź Nowego Testamentu, sceny z żywotów świętych, ich cuda, ale także symbole religijne, chrystologiczne lub maryjne.
a. jeśli pieczęć przedstawia Chrystusa nazwiemy ją pieczęcią chrystologiczną. W zależności od przedstawionego wizerunku Chrystusa, należy stosować precyzyjne określenia, np. pieczęć chrystologiczna ze sceną: Ukrzyżowania, Zmartwychwstania, Wniebowstąpienia; pieczęć z wyobrażeniem Chrystusa: Sędziego, Pantokratora, na Tronie Chwały, w Grobie Świętym itp.;
b. jeśli pieczęć przedstawia Najświętszą Marię Pannę, należy mówić o typie pieczęci maryjnej; w zależności od przedstawionego wizerunku Maryi, należy stosować precyzyjne określenia: pieczęć z wizerunkiem Madonny z Dzieciątkiem; pieczęć ze sceną Zwiastowania, Koronacji, Wniebowzięcia itp.
Pieczęć architektoniczna / Pieczęć z motywem architektury / Pieczęć topograficzna
Pieczęć przedstawiająca wizerunek pojedynczej budowli (kościoła, zamku, muru obronnego, mostu, ratusza) lub ich zespołu, albo miejsca, w mniej lub bardziej realistycznym ujęciu, które określa dysponenta: najczęściej miasta lub kościelnej fundacji. Pamiętając o przyjętym w historiografii polskiej określeniu „pieczęć z motywem architektury” proponujemy równocześnie stosowanie bardziej zwięzłej formy „pieczęć architektoniczna”.
Pieczęć herbowa
Pieczęć, której głównym wyobrażeniem jest herb dysponenta. Jej pole może zawierać tarczę z herbem bądź samo godło lub jego elementy (lew, leopard, zamek, kwiat lilii itp.). Ten typ spotykany jest zazwyczaj na pieczęciach szlacheckich i dominialnych (sądowych lub administracji).
Pieczęć emblematyczna / Pieczęć symboliczna
Pieczęć zawierająca przedstawienie nawiązującego w jakiś sposób do osoby dysponenta pieczęci, jego profesji (np.: młyn dla młynarza lub cechu młynarzy), jego funkcji (godności) lub przynależności religijnej (np. kielich dla księdza, narzędzia męki dla zgromadzenia itp., a dodatkowo, np.: Gwiazdę Dawida, Pieczęć Salomona lub świecznik siedmioramienny dla Żydów) bądź jego pozycji w hierarchii społecznej (np.: hełm dla rycerza, krzyż i miecz dla sądu). Może też przyjąć postać pieczęci ze znakiem osobistym opartym na elementach geometrycznych np. u kupców czy rzemieślników (np. gmerkiem).
Paleografia pieczęci
Paleografia pieczęci/ Epigrafia pieczęci
Badanie i odczytywanie pisma, które występuje w *legendzie pieczęci i, generalnie, w każdym innym napisie znajdującym się na pieczęci, a także rozwiązywanie *abrewiacji umożliwiające odczytanie i interpretację inskrypcji oraz oznaczenie na jego podstawie chronologii tłoka.
Litera nadpisana (lat. littera suprascripta)
Litera umieszczona nad inną, zwykle tworząca *abrewiację np.: Ma = Maria.
Enklawa / Litera wpisana (lat. littera suprascripta)
Litera znajdująca się wewnątrz innej litery (np.: s w D, i w C).
Ligatura (łat. litterae ligatae)
Sąsiadujące ze sobą litery, połączone w taki sposob, że mają jedną lub kilka części wspólnych np.: . (=A E), OE(=O E).
Litera wywrócona
Litera, która w wyniku błędu została na *tłoku wyryta na opak.
Litera odwrócona
Litera, która w wyniku błędu na *tłoku została wyryta pozytywowo, co sprawia że na odcisku litera jest odwrócona na drugą stronę, jak w lustrzanym odbiciu.
Abrewiacje pieczętne
Skrócenia tej samej natury, co skróty w paleografii czy epigrafice: np. DŇS (= Dominus), 9ventus (=Conventus), S lub S. (=Sigillum).
Znak skrótu (łac. titulus)
Znak umieszczony nad literą lub sylabą wyrazu, wskazujący na istnienie skrótu, np.: ~.
Dywizory / Znaki interpunkcyjne / Znaki oddzielenia
Znaki umieszczone w *legendzie w celu oddzielenia wyrazów. Zwykle przybierają formę kropki (.) – często w połowie wysokości wiersza (・), dwukropka (:) lub trzykropka (zwykle w układzie pionowym albo trójkątnym: …), ale też gwiazdki (*), *krzyżyka (+) albo *fleuronu.
Krzyż początkowy / Krzyż inicjalny
Znak większy niż krzyżyk będący dywizorem, wyznaczający początek legendy.
Wybór haseł / terminów: Janusz Giersz
Źródło: Międzynarodowy Słownik Sfragistyczny.