Marta Golik-Gryglas
Zbiory Złotnictwa, Zamek Królewski na Wawelu
Tłok pieczętny Stanisława Lubomirskiego
w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu
W 1971 roku w trakcie badań archeologicznych prowadzonych na Wzgórzu Wawelskim w rejonie Baszty Złodziejskiej i Smoczej Jamy, w wykopie Smok 2, wydobyto owalny brązowy krążek (4,2 cm x 3,8 cm x 0,4 cm). Janusz Firlet z Działu Archelogii Zamku Królewskiego na Wawelu słusznie rozpoznał w nim tłok pieczętny wojewody krakowskiego i starosty generalnego krakowskiego Stanisława Lubomirskiego, określając czas jego powstania na rok 1638, w którym powierzono oba urzędy Lubomirskiemu [1]. Obiekt zarejestrowany pod numerem inwentarza archeologicznego 23495/71, w 2011 został przekazany do Działu Złotnictwa i wpisany do inwentarza zbiorów Zamku pod numerem 9254. Od czerwca 2022 roku będzie eksponowany w Nowym Skarbcu Koronnym.
Il. 1. Tłok pieczęci Stanisława Lubomirskiego,
Fot. Dariusz Błażewski, Zamek Królewski na Wawelu
Tłok ma formę owalnego krążka, pozbawionego oprawy i uchwytu. W centrum pola wyryty herb właściciela, Szreniawa bez Krzyża (Drużyna). Na tarczy krzywaśń symbolizująca rzekę, powyżej hełm z labrami. W klejnocie głowa lwa na wprost pomiędzy rogami myśliwskimi z dzwonkami. Wokół herbu napis majuskułą: STAN : COMES : IN : WISNIC : LUBOMIR · PAL : ET : GE: CRACOV · ZC · CAPITA [Stanisław hrabia na Wiśniczu Lubomirski, wojewoda i starosta krakowski]. Przy krawędzi ornament wiciowy. Rewers gładki.
Stanisław Lubomirski z Wiśnicza (1583-1649) należał do najzamożniejszych polskich magnatów epoki wazowskiej. Dochody czerpał z licznych dóbr, prywatnej kopalni soli i handlu zbożem. Przeznaczał je m.in. na fundacje kościołów i kaplic, rozbudowę zamków oraz na prowadzenie wspaniałego dworu, dla którego oprawą był przebudowany zamek w Wiśniczu. W jego pobliżu Lubomirski zbudował własne miasto, Nowy Wiśnicz, w którym wzniósł kościół parafialny, ratusz, oraz założenie klasztorne dla sprowadzonych karmelitów bosych, ufundowane jako wotum za zwycięstwo nad Turkami w bitwie pod Chocimiem w 1621 roku, w której Lubomirski przejął dowództwo po śmierci hetmana Jana Karola Chodkiewicza.
Il. 2. Wiśnicz [w:] Napoleon Orda, Album widoków historycznych Polski poświęcony Rodakom. Album widoków przedstawiających miejsca historyczne Królestwa Galicyi i ziem krakowskich, seria szósta, Warszawa 1880, plansza nr 193,
Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna
Niezwykłe zdolności wojskowe, zdobyte w Monachium i Padwie wykształcenie oraz majątek zapewniały Stanisławowi Lubomirskiemu wysoką pozycję i powierzanie kolejnych stanowisk państwowych. Jednymi z ostatnich były nadane w 1638 roku urzędy wojewody krakowskiego i starosty generalnego krakowskiego [2]. Pierwszy z nich sprawował do śmierci w 1649, z drugiego zrezygnował w 1646 na rzecz syna Jerzego Sebastiana [3]. W czasie sprawowania powyższych urzędów Lubomirski posługiwał się zapewne tłokiem pieczętnym znalezionym na Wawelu.
Il. 3. Portret Stanisława Lubomirskiego (1538-1649), malarz nieznany, po 1647, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna
W XVII wieku urząd wojewody był przede wszystkim funkcją reprezentacyjną i senatorską. Szczególnym wyróżnieniem dla wojewody krakowskiego była obecność w gronie siedmiu senatorów, posiadających klucze do żelaznej skrzyni z insygniami koronacyjnymi, przechowywanej w Skarbcu Koronnym. Wyjątkowe dla wojewody krakowskiego było również ustępstwo wobec zakazu łączenia tego urzędu z funkcją starosty grodowego w podległym terenie. W omawianym okresie województwo krakowskie oprócz podziału na powiaty administracyjne i sądowe dzieliło się na cztery okręgi podległe grodom starościńskim w Krakowie, Nowym Sączu, Bieczu i Oświęcimiu. Staroście krakowskiemu podlegała cała północna, lewobrzeżna część województwa oraz powiat szczyrzycki [4]. Siedziba urzędu znajdowała się na Wawelu, w budynku usytuowanym naprzeciw południowej elewacji katedry, zwanym Grodem lub domem Starościańskim (Starościńskim). Budynek został wyburzony w dwóch fazach w okresie od 1787 do 1821 roku [5]. Zapewne przy tej okazji tłok Lubomirskiego, używany pierwotnie w kancelarii starostwa, trafił wraz z gruzem do zasypiska w międzymurzu fortyfikacji kleszczowych przy Baszcie Złodziejskiej. Możliwe, że miało to miejsce w latach 1790-1792, w trakcie budowy muru kleszczowego według projektu Jana Mehlera, zrealizowanego częściowo na odcinku od baszty Sandomierskiej do północno-zachodniego narożnika Seminarium (budynku nr 7), czyli obejmującym rejon prac archeologicznych, podczas których wydobyto tłok z warstwy datowanej na 1. połowę XIX wieku [6].
Przypisy
[1] Kraków europejskie miasto 2007, s. 207, kat. III.12 (oprac. J. Firlet); Nabytki 2012, s. 57-58, kat. 101 (oprac. J. Firlet).
[2] Czapliński 1973, s. 42-45.
[3] Urzędnicy 1990, s. 99-100, nr 354, s. 108, nr 414.
[4] Urzędnicy 1990, s. 9-10; Góralski 2000, s. 145-148, s. 176-179.
[5] Skowron 1994, s. 41-45.
[6] Pianowski 1991, s. 118.
Bibliografia
Czapliński 1973
W. Czapliński, Stanisław Lubomirski [hasło w:] „Polski Słownik Biograficzny”, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973, t. XVIII, s. 42-45.
Góralski 2000
Z. Góralski, Encyklopedia urzędów i godności w dawnej Polsce, Warszawa 2000.
Kraków europejskie miasto 2007
Kraków europejskie miasto prawa magdeburskiego 1257-1791 [katalog wystawy], Kraków 2007.
Nabytki 2012
Nabytki 2010-2011. Acquisitions 2010-2011, red. J.T. Petrus, Kraków 2012.
Pianowski 1991
Z. Pianowski, Wawel obronny, Kraków 1991.
Skowron 1994
R. Skowron, Wawel w okresie Wolnego miasta Krakowa [w:] „Studia Waweliana”, Kraków1994, t. III, s. 39-61.
Urzędnicy 1990
Urzędnicy województwa krakowskiego. Spisy, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1990.