---

Marta Urban
Muzeum Ziemi Leżajskiej (przy współpracy z Sigillarium.pl)

Pieczęcie Leżajska – posłańcy historii

    W ostatnich latach w wielu muzeach można zaobserwować bardzo interesujące i pożądane zjawisko, dotyczące szerszego eksponowania i propagowania zbiorów sfragistycznych, tj. tłoków pieczętnych oraz samych odcisków pieczętnych wykonanych w wosku lub laku. Dotyczy to zarówno muzeów ogólnokrajowych, jak i muzeów regionalnych (miejskich), które w ten sposób chcą przybliżyć lokalnej społeczności historię związaną z organizacją i funkcjonowaniem władz, urzędów oraz instytucji w ich regionie. Tłoki pieczętne związane z danym miastem są ważnym atrybutem jego życia społecznego, a jednocześnie jednym z jego symboli, wskazującym na jego przeszłość oraz stanowiącym oznakę samorządu miejskiego. Posiadanie takiego historycznego artefaktu może napawać dumą nie tylko muzeum, w którym jest eksponowany, ale także władze miasta oraz jego mieszkańców. I tak jest też w przypadku Leżajska, miasta w województwie podkarpackim o długiej i bogatej historii oraz wielu zabytkach.

    Leżajsk jest jednym z najstarszych miast Polski południowo-wschodniej. 28 grudnia 1397 r. król Władysław Jagiełło nadał miastu prawa miejskie oraz szereg przywilejów, dzięki którym miasto mogło szybko się rozwijać. Rozkwit Leżajska był jednak okresowo hamowany m. in. przez wyniszczające najazdy Tatarów i Wołochów. W 1534 r. Tatarzy najeżdżając na miasto zupełnie je zniszczyli, a mieszkańców zabrali w jasyr. Król Zygmunt I Stary podjął decyzję o przeniesieniu Leżajska znad Sanu na miejsce obecne, bardziej obronne i nadał mu nową nazwę: Leżajsk Zygmuntowski. Dodatkowo, w latach 1655-56 miały miejsce najazdy Szwedów. W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. Leżajsk przeszedł pod panowanie austriackie. Ważne znaczenie miała dla Leżajska wybudowana w latach 1896-1900 linia kolejowa łącząca Leżajsk z Przeworskiem i Rozwadowem. Wydarzenia pierwszej, jak i drugiej wojny światowej, przyniosły miastu ogromne spustoszenie i straty. Zniszczenia wojenne odbiły się na infrastrukturze miasta na długie lata. Dopiero na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX w., Leżajsk zaczął się podnosić z upadku i rozwijać.

1 – TŁOK PIECZĘTNY MIASTA LEŻAJSKA

    Najstarsza znana pieczęć miasta Leżajska pochodzi z dokumentu z 1667 r. Znajduje się na niej głowa jelenia zwrócona w lewo, z podwójnym krzyżem pomiędzy rogami i z napisem w otoku: SIGILLUM CONSULARE CIVITATIS LEZAIZCENSIS. Na jej podstawie po II wojnie światowej opracowano herb miasta Leżajska. Głowa jelenia w herbie nawiązuje do faktu, że wokół Leżajska występowała Puszcza Sandomierska pełna zwierzyny leśnej. W lasach tych polował Władysław Jagiełło w 1409 r. Podwójny krzyż, tzw. lotaryński był herbem królewskim Władysława II Jagiełły i jest oznaką miasta królewskiego, które dzięki temu królowi otrzymało w 1397 r. prawa miejskie. Trudno stwierdzić, czy pieczęć ta była tą pierwszą, czy jedną z kolejnych. Do motywu krzyża lotaryńskiego pomiędzy rogami jelenia, zwróconego tym razem głową na wprost, powrócono na początku XXI w., tworząc nowe herby powiatu leżajskiego i gminy Leżajsk.

    W okresie zaboru austriackiego władze nakazały usunąć z herbu polskie znaki narodowe, a następnie w 1788 r. cesarz Józef II wydał rozporządzenie o wyglądzie godła miasta, dodając przy tym dodatkowe elementy, w tym laskę Merkurego, ozdobioną dwoma splecionymi wężami i skrzydłami, wagę oraz księgę. Ze starego godła pozostał tylko  podwójny krzyż. Gdy Polska odzyskała niepodległość w 1918 r. większość miast w regionie zrezygnowała z tych narzuconych przez cesarza elementów. Pozostały one jednak w herbie Leżajska, ponieważ władze państwowe do września 1939 r. nie zdążyły rozpatrzeć wniosku Leżajska o zmianę ikonografii herbu. Od tego momentu symbole te powtarzają się na wszystkich kolejnych pieczęciach. Różnią się tylko napisy w otoku, ale wszystkie z nich zawierają tytuł KRÓLEWSKIE WOLNE MIASTO LEŻAJSK, który miasto otrzymał po 1848 r. Z tego też okresu pochodzi niezwykle cenny i ważny artefakt w zbiorach Muzeum Ziemi Leżajskiej – oryginalny tłok pieczętny władz miejskich (il. 1). Na podstawie tego herbu w roku obchodów 600-lecia nadania miastu Leżajsk praw miejskich przez króla Władysława Jagiełłę, czyli w 1997 r., Rada Miasta Leżajska określiła nowy herb miasta.

Il. 1. Tłok pieczętny Urzędu (Magistratu) Wolnego Miasta Leżajsk, po 1848 r., Muzeum Ziemi Leżajskiej. Fot. MZL.

    W 1981 r. w trakcie organizowanych Dni Leżajska – Dni Kwitnącej Azalii, w których brali udział Honorowi Obywatele Miasta, docent Franciszek Kotula z Rzeszowa, znany i ceniony regionalista oraz historyk kultury ludowej, podarował miastu wspomnianą powyżej pieczęć lakową (il. 1), pochodzącą z jego prywatnych zbiorów. Pieczęć ta została przekazana Towarzystwu Miłośników Ziemi Leżajskiej, jako jeden z pierwszych eksponatów do przyszłego muzeum. W 1982 r. władze miasta przydzieliły leżajskim regionalistom lokal na cele muzealne w budynku tzw. „Szpacówki” przy ulicy Mickiewicza 24 (obecnie w miejscu tym znajduje się budynek ZUS-u). Po likwidacji tego muzeum w 1993 r. pieczęć trafiła do Izby Pamięci i Tradycji Zespołu Szkół im. Bolesława Chrobrego w Leżajsku pod opiekę Ryszarda Górnisiewicza. 3 sierpnia 2007 r. tłok ten został przekazany na ręce prezesa Towarzystwa Miłośników Ziemi Leżajskiej Leszka Sarzyńskiego oraz wiceprezesa Antoniego Bereziewicza, którzy następnie przekazali go do nowo tworzonego Muzeum Ziemi Leżajskiej.

    Średnica tłoka jest bardzo duża, ponieważ wynosi aż 80 mm, co jest rzadko spotykane wśród pieczęci miejskich z tego okresu. W wielu przypadkach duży rozmiar tłoka miał dodatkowo podkreślić znaczenie jego dysponenta (właściciela). Tłok ten został wykonany z mosiądzu, rytem wklęsłym i jest przeznaczony do odciskania w laku. Nie posiada uchwytu, tylko trzpień do jego nabicia. Ze względu na wielkość matrycy można przypuszczać, że nie był to – z punktu widzenia kunsztu wykonania – prosty uchwyt, ale odpowiednio toczony i prawdopodobnie zdobiony.

    Jak wskazuje literatura przedmiotu, na pieczęciach miejskich poza samą legendą (napisem napie­czętnym), która informuje o dysponencie (właścicielu) pieczęci, występuje także obraz napieczętny przedstawiający zazwyczaj herb (godło miasta). Na matrycy omawianego tłoka pieczętnego umieszczony został w otoku napis w języku niemieckim, który brzmi: AMTS SIEGEL DER FREYEN STADT, co oznacza: PIECZĘĆ URZĘDU (MAGISTRATU) WOLNEGO MIASTA. Natomiast w polu pieczęci, poniżej obrazu napieczętnego, umieszczono dodatkowo nazwę miasta – LEZAYSK. Centralne miejsce zajmuje postument na podstawie, na którego frontowej ścianie znajduje się tarcza herbowa typu angielskiego, a na niej herb miasta, tj. krzyż podwójny (lotaryński). Wzdłuż górnej krawędzi postumentu i po jego bokach w narożnikach zwisają girlandy (festony). Na postumencie znajduje się księga (symbol mądrości, wiedzy i nauki), laska Merkurego – starożytnego boga handlu, opleciona dwoma wężami i zwieńczona skrzydłami (symbol handlu, kupiectwa), jednoszalkowa waga (symbol sprawiedliwych i bezstronnych sądów) oraz cyrkiel z ramionami rozchylonymi ku górze (symbol sprawiedliwości, rozsądku, doskonałości).

2- TŁOK PIECZĘTNY ALFREDA JOSSE

    Kolejnym tłokiem pieczętnym związanym z Leżajskiem, ale tym razem przez osobę będącą jego dysponentem, jest typariusz należący do notariusza z Ulanowa Alfreda Josse (il. 4). Alfred Josse (il. 6) urodził się w 1862 r. w Brodach. W 1897 r. poślubił Marię z Wiśniewskich (starszą od niego o 15 lat), wdowę po Teofilu Wysockim, pochodzącą z Wiśnicza Starego. W 1913 r. został mianowany na rejenta w Ulanowie. Po śmierci żony w 1924 r. sam opiekował się jej wnuczką Marią. Otrzymawszy posadę w Leżajsku, przeprowadził się i świadczył w tym mieście swoje usługi. Mieszkał i prowadził swoją kancelarię w okazałej drewnianej willi w stylu szwajcarskim – obecnie ul. Mickiewicza 41 (il. 7 i 8).

    Tłok pieczętny został wykonany z mosiądzu, rytem wklęsłym (il. 4). Ma owalny kształt i wymiary 40 x 25 mm. Był używany na przełomie XIX/XX w. W półotoku górnym umieszczono napis: ALFRED JOSSE, natomiast w dwóch półotokach dolnych: C (esarsko). K (rólewski). NOTARIUSZ // w ULANOWIE w GALICYI. W polu pieczęci znajduje się godło Cesarstwa Austrii – orzeł dwugłowy w koronie cesarskiej ze wstęgami, trzymający w szponach miecz i jabłko, a na piersi tarczę herbową z herbem Habsburgów otoczoną łańcuchem Orderu Złotego Runa. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, widoczne jest obrzeżenie perełkowe i ciągłe.

    Oprócz swojej działalności notarialnej, A. Josse zapisał się w historii miasta, jako fundator wspaniałej kaplicy grobowej (il. 9 i 10), poświęconej pamięci tragicznie zmarłej Marii Jaroszówny, wnuczki jego zmarłej żony. Kaplica ta jest jedną z cenniejszych budowli sztuki sepulkralnej okresu międzywojennego na terenie Podkarpacia. Maria Jaroszówna urodziła się 17 XII 1906 r. w Radomyślu Wielkim. Po ukończeniu leżajskiego gimnazjum w 1927 r. podjęła studia na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie na Wydziale Rolniczym. W niewyjaśnionych okolicznościach 8 VIII 1931 r. Maria została zastrzelona na ulicy Mickiewicza, blisko dzielnicy Podklasztor. Do spacerujących aleją kasztanową przyjaciółek Marii i Lali Reichardtównej podszedł nieznany im mężczyzna. Poprosił Marię o rozmowę. Odeszli kawałek. Nagle padł strzał. Mężczyzna szybko uciekł. Maria poważnie ranna zmarła. W ostatnim pożegnaniu młodej dziewczyny, mimo deszczowego dnia, licznie uczestniczyli mieszkańcy Leżajska, zwłaszcza młodzież niosąca na ramionach białą trumnę.

    Co do motywu zbrodni i tego kto jej dokonał snuto jedynie domysły – że to zemsta kogoś z Krakowa za odrzucone uczucie, że sprawcą była osoba poważnie chora, że morderstwo miało być zemstą na najbogatszej pannie w Leżajsku, a także wskazywano na komunistyczne poglądy mordercy. Informacje o zabójstwie w Leżajsku relacjonowały ogólnopolskie gazety, które podały nawet imię i nazwisko sprawcy – Andrzej Brydak, lat 43, bezrobotny szklarz z Głogowa, który podobno popełnił samobójstwo w miejscu mordu lub w mieszkaniu, które zajmował. Fakt stanowi data jego samobójstwa w leżajskiej księdze zgonów, pokrywająca się z datą śmierci Marii Jaroszównej.

    Po tragicznej śmierci Marii dziadek wybudował jej okazałą, piękną i kosztowną (równowartość kilku domów) kaplicę grobową na leżajskim cmentarzu. Majątek, który miał być jej posagiem został przeznaczony na budowę jej miejsca wiecznego spoczynku. Kaplica ta należy do grupy wyróżniających się zabytków na terenie miasta. Na frontonie znajduje się rzeźba twarzy Marii, a pod nią napis: „Grobowiec Marii Jaroszówny córki Piotra i Ludwiki małż. Jaroszów”. Znajdujący się wewnątrz wizerunek Matki Boskiej Gromnicznej prawdopodobnie ma jej rysy twarzy (il. 12). Namalowana postać klęczącej smutnej kobiety w czerwonej szacie z chustą na głowie – to matka Marii, Ludwika. Skrzydlate anioły ze sklepienia mają subtelne twarze młodych leżajskich kobiet (il. 13).

    Projektantem kaplicy był Franciszek Stążkiewicz, znany rzeszowski przedsiębiorca budowlany, który posiadał uprawnienia koncesjonowanego budowniczego (jako jeden z sześciu w województwie lwowskim) nadane za panowania Habsburgów. Nad całością budowy czuwał Józef Zawilski – budowniczy z Leżajska. Polichromię wykonał Marian Konarski, znany krakowski artysta. Prace związane z kaplicą wykonali jeszcze: Krakowski Zakład Witrażów Oszkleń Artystycznych i Fabryka Mozaiki Szklanej S.G. Żeleński, Artystyczna Wytwórnia Wyrobów Metalowych oraz Przyborów Kościelnych – Piotr Seip&syn, Pracownia Rzeźbiarsko-Kamieniarska Ludwika Tyrowicza, Fabryka wyrobów alabastrowych X.X. Czartoryskich w Żurawnie, krakowska Pracownia Sztuki Kościelnej Kopaczyński i sp.

    W 1948 r., w kapicy obok wnuczki spoczął Alfred Josse. Jako że cały niemały majątek wydał na budowę kaplicy dla ukochanej wnuczki do swojej śmierci żył bardzo skromnie. Przyjął do domu trzech studentów celem obniżenia kosztów. Po wojnie był codziennym wieczornym gościem rodziny Grőgerów mieszkających nieopodal.

    Po śmierci rejenta opiekę nad kaplicą sprawowała zaprzyjaźniona rodzina – długoletni pracownik notariatu Marian Żak, a następnie jego córka Maria Węgrzyńska, która 10 października 2017 r. przekazała oficjalnie opiekę Urzędowi Miejskiemu w Leżajsku. Burmistrz Ireneusz Stefański podjął starania u Podkarpackiego Wojewódzkiego Konserwatora o ratowanie tego pięknego zabytku i w 2020 r. przystąpiono do prac remontowo – konserwatorskich.

3 – TŁOK PIECZĘTNY BURSY SZKOLNEJ

    W zbiorach Muzeum Ziemi Leżajskiej znajduje się także tłok pieczętny bursy szkolnej (il.15). Jest to prawdopodobnie pierwszy typariusz tej instytucji. Wykonany został z mosiądzu i jest przeznaczony do tuszu. Posiada kształt owalny i wymiary 20 x 40 mm. W legendzie umieszczonej w górnym półotoku znajduje się napis: BURSA GIMNAZJALNA, natomiast w dolnym półotoku: W LEŻAJSKU. W polu pieczęci umieszczono zaś napis: im. Stan (isława). Kostki. Pieczęć posiada czerwoną rączkę na której umieszczony jest adres wytwórcy: Grete Heinze Nűrnberg-a.

Il. 15. Tłok pieczętny Bursy Gimnazjalnej im. Stanisława Kostki w Leżajsku. Muzeum Ziemi Leżajskiej. Fot. MZL.

    Inicjatorem powstania bursy był ks. Piotr Szpila (1870 – 1944). Był piątym w kolejności dyrektorem Miejskiego Gimnazjum Realnego w Leżajsku (1921-1928) i zarazem pierwszym dyrektorem Państwowego Gimnazjum w Leżajsku. Za jego kadencji w 1922 r. siedzibę gimnazjum przeniesiono z plebanii przy kościele farnym do Dworu Starościńskiego – własności hr. Alfreda III Potockiego (obecnie Muzeum Ziemi Leżajskiej). Kompleks dworski został nieodpłatnie wynajęty przez magistrat Leżajska. W tym samym roku gimnazjum zostało upaństwowione, przyjmując nazwę Gimnazjum Państwowe w Leżajsku, a od 1926 r. Państwowe Gimnazjum im. Bolesława Chrobrego. Ksiądz Piotr Szpila czynił starania, aby utworzyć bursę dla młodzieży zamiejscowej, uczącej się w gimnazjum. W 1924 r. rozpoczął rozmowy z hr. Alfredem Potockim, mające na celu zakup budynku Fabryki Uli inż. Leona Błońskiego (wybudowanego w 1918 r.) z przeznaczeniem na bursę (obecnie ul. Mickiewicza 76 – il. 16). Z inicjatywy ks. P. Szpili powstało Towarzystwo Bursy Gimnazjalnej pod wezwaniem św. Stanisława Kostki, które zajmowało się pozyskiwaniem środków na ten cel. Zakup budynku sfinalizowano 3 stycznia 1936 r. przy dużym wsparciu finansowym z własnych oszczędności ks. Szpili.

    Tłoki pieczętne notariusza Alfreda Josse oraz bursy zostały podarowane Muzeum Ziemi Leżajskiej w 2020 r. przez mieszkankę miasta Panią Marię Węgrzyńską.

4 – TŁOK PIECZĘTNY KANCELARII DEKANATU LEŻAJSKIEGO

    W 2020 r. Muzeum pozyskało także bardzo ciekawy tłok pieczętny z XIX w. związany z miastem, a mianowicie pieczęć Kancelarii Dekanatu Leżajskiego (il.17 i 18). Pieczęć została przekazana przez P. Stanisława Chmurę, mieszkańca Leżajska. Od dawna znajdowała się w jego zbiorach rodzinnych. Prawdopodobnie przekazał ją Józefowi Grőgerowi – dziadkowi Pana Stanisława któryś z księży, może proboszczów leżajskich. Józef Grőger był historykiem i profesorem w leżajskim gimnazjum. W czasie okupacji niemieckiej prowadził tajne nauczanie i działał pod pseudonimem 'Tadeusz”. W domu Państwa Grőgerów bardzo często odbywały się spotkania osób mających ogromny wpływ na rozwój Leżajska. Wśród gości byli również księża.

    Tłok wykonany został ze stali i ma średnicę 50 mm. W legendzie w otoku umieszczono napis: SIGILLUM OFFICII DECANALIS LEZAYSCENSIS. W polu pieczęci znajduje się prostokątna tarcza ze znakiem Oka Opatrzności Bożej wpisanego w trójkąt (symbol Trójcy Świętej) z promieniami słonecznymi, położona na krzyżu. Nad krzyżem znajdują się litery R. L. (skrót ten oznacza „Ritus Latina”, czyli obrządek łaciński). Nad nimi widoczny jest kapelusz rangowy z dwoma symetrycznie zwisającymi po bokach sznurami, węzłami i ośmioma chwostami po cztery z każdej strony w trzech rzędach. Uchwyt w formie trzpienia mocującego świadczy o tym, że pieczęć była przeznaczona do prasy i niewykluczone, że była to tzw. pieczęć sucha.

    Siedzibą dekanatu w tamtym okresie był Kościół Farny pw. Trójcy Świętej (il. 19). Budowę tego kościoła rozpoczęto przed 1616 r., a jego konsekracja nastąpiła w 1619 r. Wokół niego przeprowadzono także prace fortyfikacyjne. Pomimo obronnych walorów przykościelnego kompleksu, budynek kościoła został uszkodzony w 1656 r., w trakcie wojny polsko-szwedzkiej, popularnie zwanej „Potopem”. W późniejszych latach, w trakcie kolejnych wojen przetaczających się przez ziemie polskie, kościół w Leżajsku uniknął poważniejszych zniszczeń i w dobrym stanie zachował się do dnia dzisiejszego. Przez 400 lat gospodarzem tego miejsca był zakon Bożogrobców. Parafia pw. Trójcy Świętej pierwotnie obejmowała swoim zasięgiem prawie cały obszar dekanatu leżajskiego. Obecnie jest parafią miejską i liczy ok. 7000 wiernych.

    Zaprezentowane tłoki pieczętne i historie ich dysponentów świadczą o tym, że przedmioty te są bezsprzecznym świadectwem bycia „tam i wtedy”. Dlatego warto je traktować, jako pewnego rodzaju posłańców historii, przekazujących nam – osobom współcześnie żyjącym – informacje o określonych instytucjach i organizacjach, zdarzeniach z przeszłości, a także konkretnych ludziach, którzy żyli w minionych wiekach. Gorąco zachęcamy więc mieszkańców Leżajska i okolic do przejrzenia zakamarków w swoich domach w poszukiwaniu tych ciekawych i niebanalnych przedmiotów, dzięki którym będziemy mogli dopisać ciąg dalszy sfragistycznej historii tego pięknego miasta.

    Dziękujemy jednocześnie Muzeum Ziemi Leżajskiej oraz Panom Stanisławowi Chmurze i Antoniemu Bereziewiczowi za przychylność dla naszej inicjatywy i współpracę z portalem Sigillarium.pl w promowaniu zaprezentowanych tłoków pieczętnych, a tym samym historii miasta i losów jego mieszkańców.

Bibliografia:

1. Kuźniar K., Historia herbu miasta Leżajska, Leżajsk 1997.
2. Kuźniar K., Herb Powiatu, herby miast i gmin Ziemi Leżajskiej, Leżajskie 2013.
3. Kuźniar K., Dzieje Towarzystwa Miłośników Ziemi Leżajskiej [w:] Biuletyn Miejski styczeń/luty 2008, nr 1-2 (174-175).
4. Gimnazjum i Liceum w Leżajsku 1912-2002. Księga jubileuszowa pod red. Zbigniewa Andersa.
5. Sarzyński L., Pieczęć powróciła [w:] Biuletyn Miejski, sierpień/wrzesień 2007, nr 8-9 (169-170).
6. Relacja ustna Pana Stanisława Chmury.
7. Chmura S., Tajemnicze zabójstwo w biały dzień [w:] Almanach Leżajski, Zeszyt nr 2, 2008.
8. Chmura S., Tajemnicze zabójstwo w biały dzień. Uzupełnienie, Almanach Leżajski, Zeszyt nr 13, Leżajsk 2017.
9. Chmura S., Kaplica grobowa na leżajskim cmentarzu [w:] Biuletyn Miejski, nr 4 (267), 2017.