---

Agnieszka Gut
Uniwersytet Szczeciński, Instytut Historyczny

Korona murowa w herbach miast Królestwa Pruskiego
w świetle urzędowych przepisów heraldycznych (do 1918 r.)

Streszczenie: Celem artykułu jest przedstawienie genezy korony murowej jako jednego z elementów herbów miejskich na obszarze Królestwa Pruskiego, w skład którego przed 1945 r. wchodziła spora część obecnych zachodnich i północnych ziem Rzeczypospolitej Polskiej. W artykule podjęto próbę ukazania, w jaki sposób element narzucony w Królestwie Prus po klęsce w wojnie z Napoleonem Bonaparte stał się jednym z pożądanych znaków wykorzystywanych w herbach pruskich miast do podkreślania ich statusu. Analizę przeprowadzono na podstawie akt zachowanych w pruskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych dotyczących kwestii heraldyki i sfragistyki samorządowej w Królestwie Prus.

    Problematyka pruskiej heraldyki samorządowej — w tym przede wszystkim heraldyki miejskiej — ma ogromne znaczenie dla dużej części obszaru współczesnej Rzeczypospolitej. Nie tylko dlatego, że w XIX w. spora część Polski znalazła się w granicach zaboru pruskiego, ale przede wszystkim dlatego, że w 1945 r. w granicach państwa polskiego znalazły się obszary, których państwowo-prawny związek z Polską zerwany został setki lat wcześniej (Śląsk, Warmia i Mazury) lub właściwie w ogóle nie istniał (Pomorze Zachodnie, Ziemia Lubuska). Intensywne badania nad heraldyką tych obszarów rozpoczęły się w Polsce po 8 marca 1990 r., gdy weszła w życie ustawa o samorządzie terytorialnym, zezwalająca gminom na tworzenie i posługiwanie się herbami. Zagadnienia te są coraz lepiej rozpoznane dzięki wielu analitycznym opracowaniom dotyczącym herbów poszczególnych miast, a także dzięki bardziej syntetycznym ujęciom Błażeja Śliwińskiego, Beaty Możejko, Wojciecha Strzyżewskiego oraz Agnieszki Gut¹. Również w literaturze niemieckojęzycznej trudno znaleźć informacje na temat prawnych uwarunkowań funkcjonowania heraldyki miejskiej przed 1918 r. Podręczniki, nawet dziewiętnastowieczne, zajmują się przede wszystkim heraldyką szlachecką, a herby miejskie traktują marginalnie. Najwięcej miejsca poświęcili heraldycznemu prawu miejskiemu Erich Kittel, Johann Karl v. Schroeder, Rolf Nagel oraz Wolfgang Blöß².

    Wiedza na temat zasad wprowadzania herbów, ich budowania oraz opiniowania w Królestwie Pruskim jest dla współczesnych heraldyków polskich istotna, ponieważ stykając się z ikonograficznymi przedstawieniami herbów miejskich z XIX i pocz. XX., często spotykają się z typowymi dla tego okresu elementami dodatkowymi herbu, które obecnie w heraldyce samorządowej uznawane są za niepożądane. Korony murowe, hełmy z klejnotami, labry, wieńce laurowe na starych pocztówkach czy na fasadach budynków pobudzają wyobraźnię także współczesnych mieszkańców. Bardzo dekoracyjna forma „poniemieckich” herbów miejskich powoduje, że dzisiejsze władze miejskie zainteresowane są przywróceniem herbom dawnego wyglądu³.

    Celem niniejszego artykułu jest spojrzenie na jeden z takich właśnie elementów, czyli na tzw. koronę murową, przez pryzmat pruskiego prawa heraldycznego stanowionego w XIX i na początku XX w. W dotychczasowej literaturze heraldycznej problem ten traktowany był marginalnie⁴ lub zupełnie ignorowany⁵, ponieważ historycy-heraldycy zgodnie uważali koronę murową za element dodawany samowolnie i stanowiący jedynie dekoracyjny dodatek do właściwego herbu. Pojawia się jednak pytanie: dlaczego w końcu XIX w. tak wiele miast Królestwa Pruskiego, stanowiącego wówczas trzon Cesarstwa Niemieckiego, posługiwało się na urzędowych pieczęciach i zaklejkach herbami z identycznie wyglądającą koroną murową o specyficznym kształcie? Poszukiwanie odpowiedzi na tak postawione pytanie stanowi cel autorki. Podstawę źródłową prowadzonej analizy stanowić będzie spuścizna pruskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, przechowywana obecnie w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie-Dahlem. Jedynie w aktach tego ministerstwa zachowały się bowiem opinie wystawiane w sprawach heraldycznych miast przez pruską Heroldię (Heroldsamt), których oryginały wraz z całą dokumentacją Heroldii spłonęły w 1945 r.⁶ Akta te obejmują 25 tomów pism dotyczących wszelkich kwestii miejskich herbów i pieczęci rozpatrywanych w ministerstwie w latach 1817–1935⁷. Analiza źródłowa poprzedzona została krótkim zestawieniem informacji na temat genezy korony murowej w heraldyce, które oparto jednak wyłącznie na literaturze. Całość stanowić powinna przyczynek do dalszych badań nad rozwojem heraldyki samorządowej (miejskiej, a także gminnej) w XIX i początkach XX w., która dążąc do naukowej poprawności, na długo ustalała wzorce miejskich symboli.

    Korony rangowe należały do elementów herbu, które powstały w okresie późniejszym niż sam herb. Na obszarze Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego zaczęto na szerszą skalę używać ich od XV w., a w XVII stuleciu ustaliła się ich ranga i hierarchiczny system. System ten nie był jednak w żadnej mierze obowiązkowy, a różnego rodzaju korony stosowano przede wszystkim w sytuacji, gdy przedstawiano herb bez hełmu i klejnotu⁸. W żadnym zakresie też system ten nie obejmował heraldyki miejskiej, która w tym okresie pozostawała poza zainteresowaniem heraldycznego prawa państwowego⁹, choć w poszczególnych krajach cesarstwa już od XV w. spotykamy przywileje z nadaniem herbu (lub pieczęci) wydawane lokowanym miastom przez władców¹⁰. Herby te budowane były na wzór herbów szlacheckich i tak jak one bardzo często wyposażone były w hełm z koroną oraz klejnot. Korona umieszczana na hełmie nie należała jednak w żadnym razie do systemu koron rangowych, miała charakter jedynie dekoracyjny i w niczym nie przypominała korony murowej, znanej ze sztuki antycznej.

    W tym miejscu zwrócić należy uwagę na stwierdzenie Gustava A. Seylera, że korona murowa ponad tarczą herbową pojawiła się po raz pierwszy w 1532 r. na pieczęci herbowej czeskiego miasta Čáslav (niem. Czeslau)¹¹. Miasto to otrzymało swój herb w 1472 r. od króla czeskiego Władysława II¹². Godło przedstawiało bramę miejską z trzema wieżami. Na dwóch zewnętrznych (wyższych) wieżach stali heroldowie dmący w rogi, nad wieżą środkową (niższą) umieszczono tarczę herbową z lwem czeskim, tj. herbem Królestwa Czech (ryc. 1). Wizerunek napieczętny umieszczony w pieczęci mniejszej Čáslav z 1532 r. wyglądał jednak inaczej — nad tarczą herbową z lwem czeskim umieszczony został krenelaż (ryc. 2). Już w 1902 r. Georg Sello wskazywał, że owe blanki zupełnie nie przypominają korony murowej, a ich użycie na pieczęci wynikało raczej z nawiązania do murów miejskich z herbu Čáslav niż z chęci podkreślenia przynależności pieczęci do miasta¹³.

    Wydaje się zatem, że klasyczna korona murowa w postaci murów z wieżami (znana od czasów antyku i wykorzystywana w wyobrażeniach miejskich bogiń¹⁴) nad tarczą herbu miejskiego pojawiła się dopiero na początku XVIII w. Z całą pewnością wykorzystana została ona w 1703 r. na medalu wybitym z okazji zdobycia i zburzenia twierdzy Rothenberg. Oblężenie tej twierdzy, stanowiącej bawarską enklawę na ziemiach należących do Norymbergi, było elementem wojny o sukcesję hiszpańską i miało charakter działań dywersyjnych ze strony członków frankońskiego okręgu Rzeszy (wiernych Habsburgom austriackim), których celem było zaangażowanie wojsk bawarskich (stojących po stronie Francji). Na rewersie medalu ukazano zwycięzców przy pomocy programu heraldycznego — wokół cesarskiego orła umieszczono tarcze herbowe państw odgrywających decydującą rolę w czterech kuriach okręgowego sejmu (Kreistag). Kurię książąt duchownych reprezentował herb biskupiego Księstwa Bambergu, a kurię książąt świeckich herb Margrabstwa Brandenburg-Ansbach. Oba herby nakryte zostały koronami książęcymi (Fürstenhut). Trzecim herbem był herb Hrabstwa Hohenlohe z kurii hrabiów i panów, który nakryto koroną hrabiowską. Kurię miast reprezentował natomiast herb Norymbergi, nad którym umieszczono — niespotykaną dotychczas w heraldyce — koronę murową (ryc. 3). Jak słusznie zauważono w historiografii, dla utrzymania pewnej estetycznej konwencji herb Norymbergii, choć dotychczas nie stosowano w nim elementów dodatkowych, także musiał zostać dopełniony koroną¹⁵. A do tego celu wykorzystano właśnie typ korony, który jeszcze w heraldyce końca XVII w. wiązany był z herbem personalnym (osobowym)¹⁶, ale od dawna kojarzony był także jako symbol miejskości.

Ryc. 3. Medal z herbem Norymbergi (z prawej u dołu) wybity w 1703 r. z okazji zdobycia twierdzy Rothenberg (<https://bawue.museum–digital.de/singleimage.php?objektnum=6968&resourcenr=5212> [dostęp: 20 maja 2021])

    Już w XVII w. spotykamy się z personifikacjami miast, tworzonymi na wzór antycznych Tyche miejskich. W 1688 r. w taki sposób pokazana została Noris — personifikacja Norymbergii¹⁷, a w XVIII stuleciu wiele innych miast niemieckich, np. Frankfurt czy Kołobrzeg¹⁸, przedstawiało na propagandowych monetach, medalach czy prospektach własne personifikacje. Były to kobiety w koronie murowej na głowie, z różnego rodzaju atrybutami, ale przede wszystkim z tarczą herbową, dzięki której można było zidentyfikować konkretne miasto. Również w XVIII w., zwłaszcza w jego drugiej połowie, korona murowa zyskuje sobie miejsce na obiegowych monetach bitych przez niektóre miasta niemieckie, należące do stanu wolnych miast Cesarstwa Rzymskiego. W tych przypadkach na talarach, grajcarach czy dukatach — na awersie bądź rewersie — pojawiają się herby miast w dekoracyjnych polach, a nad nimi korona murowa, najczęściej trzywieżowa. Takie monety znaleźć można m.in. w Norymberdze, Frankfurcie a. M., Augsburgu czy Ulm (ryc. 4a, b, c, d)¹⁹.

Ryc. 4 a) Rewers talara bitego w Norymberdze w 1766 r. (Właściciel/prawa autorskie: Landesmuseum Württemberg, Stuttgart; [dostęp: 20 maja 2021]); b) Awers monety dwudziestograjcarowej bitej we Frankfurcie n.M. w 1784 r. (https://www.coingallery.de/stadt/f/fra/fra_25.jpg [dostęp: 20 maja 2021]); c) Awers dukata bitego w Augsburgu
w 1767 r. ([dostęp: 20 maja 2021]); d) Awers grajcara bitego w Ulm w 1768 r. ([dostęp: 20 maja 2021])

    Przełom XVIII i XIX w. przyniósł na terenie Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego ogromne zmiany. Najpierw proces mediatyzacji doprowadził do likwidacji niezależności wolnych miast Rzeszy, które włączono do większych organizmów politycznych, a w końcu wojny napoleońskie doprowadziły do likwidacji samego cesarstwa (1806). Po 1805 r. rozszerzyły się również francuskie wpływy wśród niemieckich państw, z których większość została albo anektowana (lewy brzeg Renu), albo politycznie podporządkowana (Związek Reński). Na obszary te oddziaływał również nowy francuski system heraldyczny wprowadzony dekretem cesarza Napoleona I Bonapartego z 1 marca 1808 r.

    Napoleoński system heraldyczny wprowadzał hierarchiczną klasyfikację wszystkich herbów, których godła oraz rozbudowane elementy dodatkowe wyraźnie wskazywać miały na sprawowany urząd państwowy i znaczenie właściciela. Systemem tym objęte zostały również herby miejskie, których właścicieli, w zależności od ich znaczenia, podzielono na trzy klasy. Pierwszą klasę tworzyły tzw. dobre miasta (bonnes villes), których przedstawiciele mieli brać udział w koronacji cesarza. Ich liczba ustalona została pierwotnie w 1804 r. na 36, ale później, wraz z podbojami Napoleona, zwiększyła się o 16 miast²⁰. Do herbów tych najdostojniejszych miast cesarstwa dodane zostały w polu tarczy trzy złote pszczoły umieszczone w czerwonej głowicy. Ponad tarczą miała znajdować się złota korona z siedmioma blankami, a na niej wzbijający się do lotu złoty orzeł. Koronę przeszywał złoty kaduceusz, z którego wokół tarczy zwisały dwie, również złote, girlandy (z heraldycznej prawej strony z liści dębowych, z lewej z liści oliwnych) owinięte czerwoną wstęgą (ryc. 5b). W polu tarczy miast drugiej klasy umieszczony miał być prawy narożnik błękitny, a w nim majuskulna złota litera „N” pod złotą gwiazdą. Nad tarczą pojawiała się z kolei srebrna korona murowa z pięcioma blankami, przeszyta srebrnym kaduceuszem, z którego również zwisały dwie girlandy z liści. W tym przypadku jednak girlandy były srebrne, liście oliwne po stronie heraldycznej prawej, a po lewej dębowe, całość oplatała zaś wstęga błękitna (ryc. 5a). Dla miast trzeciej kategorii przewidziano w tarczy czerwony narożnik lewy z majuskulną srebrną literą „N” pod srebrną gwiazdą. Nad tarczą znajdować się powinien złoty kosz wypełniony złotymi kłosami zbóż, a wokół tarczy dwie zielone girlandy z liści oliwnych (z heraldycznej prawej) i dębowych (z heraldycznej lewej), oplecione czerwoną wstęgą (ryc. 5c)²¹.

    W literaturze mocno podkreśla się wpływ francuskiej heraldyki tego okresu na rozpowszechnienie się zwyczaju dekorowania koroną murową również herbów miast niemieckich, a także pruskich²². W gronie „dobrych miast” francuskich znalazły się bowiem też miasta dawnego Cesarstwa Rzymskiego: Akwizgran, Moguncja, Brema, Hamburg, Kolonia i Lubeka. W wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego Akwizgran i Kolonia oraz pozostałe miasta reńskie zostały włączone do Królestwa Pruskiego, a wraz z nimi nowe elementy miejskiej heraldyki okresu napoleońskiego. Napoleońskie herby były w Królestwie Prus niepożądane, ponieważ przypominały stale o zależności od wrogiego sąsiada. Z tego też powodu jednym z pierwszych pruskich rozporządzeń heraldycznych był rozkaz gabinetowy Fryderyka Wilhelma III z 22 grudnia 1817 r. zezwalający miastom reńskim na powrót do herbów z okresu „przedfrancuskiego”²³. Dość szybko okazało się jednak, że jeden spośród nowych elementów herbów — korona murowa — stanowił dodatek na tyle atrakcyjny, że niektóre miasta pruskie zaczęły go do swoich herbów dodawać. Najbardziej znacząca była postawa Berlina, którego władze w 1839 r. udekorowały tarczę herbową swego miasta pięciowieżową koroną murową²⁴. Element ten zachowały też miasta bawarskie, również „dotknięte” heraldyką napoleońską, jak wspomniane wcześniej wolne miasta Norymberga czy Augsburg²⁵.

    Przez kolejne lata królewskie rozporządzenie z 1817 r. stanowiło podstawowe źródło prawa heraldycznego dla miast pruskich. Państwo nie ingerowało w istniejące już herby miejskie, pozostawiając je w rękach samych właścicieli herbów, czyli władz miejskich. Przez długi czas jedyne państwowe zarządzenia heraldyczne (a właściwie sfragistyczne) odnosiły się do zakazu wykorzystywania na pieczęciach miejskich herbu Królestwa Pruskiego. Prawo nadawania herbu dla nowych miast, tj. osiedli, które otrzymały prawa miejskie, spoczywało natomiast w rękach króla pruskiego, działającego w tym zakresie przez pruskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW). Z kolei przygotowanie projektów nowych herbów należało do kompetencji władz nowego miasta.

    Początek zmian w tym zakresie nastąpił w 1855 r., gdy utworzona została pruska Heroldia (Königlich Preussisches Heroldsamt, HA), urząd państwowy, którego podstawowym zadaniem było zajmowanie się sprawami szlachectwa, w tym także szlacheckimi herbami²⁶. Nie zakładano wówczas, że działania HA obejmą również heraldykę samorządową, ale dosyć szybko przyjął się niepisany zwyczaj przesyłania miejskich projektów herbów do zaopiniowania przez Heroldię. Także same miasta zgłaszały się bezpośrednio do urzędu o heraldyczne porady i opinie, co w końcu doprowadziło w 1896 r. do urzędowego zatwierdzenia HA jako obligatoryjnej instancji opiniodawczej również w sprawach heraldyki miejskiej²⁷.

    Już pierwsza sprawa miejska, jaką zajęła się HA, wiązała się z problemem korony murowej, który potem stale powracał we wszystkich niemal opiniach urzędu. W 1860 r. w MSW zaczęto procedować kwestie herbu miasta Jasień (niem. Gassen, obecnie pow. Żary, woj. lubuskie) i przy tej okazji po raz pierwszy zwrócono się o opinię do HA²⁸. Warto bliżej spojrzeć na ten przypadek, bo stworzył on precedens powtarzany w kolejnych latach w przypadku dawnych miast prywatnych, które posługiwały się szlacheckim herbem swoich fundatorów. W podaniu skierowanym do pruskiego MSW miasto informowało, że od 1660 do 1859 r. było miastem pośrednim (Mediatstadt), tzn. miastem prywatnym, lokowanym w 1660 r. na prośbę swego właściciela Rudolfa von Bünau. Od tej pory na wszystkich swoich pieczęciach miasto używało rodowego herbu gałęzi rodu von Bünau, do której należał Rudolf. W 1860 r. Jasień otrzymał rangę miasta bezpośredniego (Immediatstadt) i z tego powodu chciał na własnych pieczęciach używać własnego miejskiego herbu, odmiennego od herbu dotychczasowego właściciela. Powodem do wystąpienie o nadanie herbu była także 200. rocznica otrzymania prawa miejskiego. Miasto proponowało herb, w którym wykorzystany zostałby wizerunek murów miejskich, na co HA nie chciała jednak przystać, jako że Jasień murów miejskich nigdy nie posiadał. Urząd zaproponował zatem własny projekt, w którym znalazło się zaskakujące uzasadnienie wprowadzenia do herbu korony murowej: „[…] Allerhochste Entschliessungen wegen den Städten zu verleihenden Wappen in der Regel dem Gründsätze gefolgt sind, dass die gewählten Wappenbilder in einen Schild gesetzt und diesen mit eine Mauerkrone bedeckt werde, so dürfte letzteren an die Stelle des bisherigen Helmes treten und aus ihn zugleich als Symbol, dass unter dem Schirm den Krone Preussen die Stadt Gassen aus einer Mediat in eine Immediatstadt verwandelt worden, ein goldgekronter, rothbezungter schwarzen Adler herranwachsen”²⁹. W zaproponowanej przez HA postaci — tj. w polu czerwonym złota głowa lwia nad złotą lilią, a nad tarczą srebrna trzywieżowa korona murowa z czarnym orłem pruskim (ryc. 6) — herb zatwierdzony został 22 stycznia 1862 r. przez króla pruskiego Wilhelma I³⁰.

Ryc. 6. Herb Jasienia zatwierdzony w 1862 r. (fragment pocztówki dostępnej online: <https://zamkilubuskie.pl/wp–content/uploads/2009/02/Lubsko–lubuskie.jpg>[dostęp: 25 maja 2021])

    Zaledwie rok później w podobnej sprawie zwróciły się do MSW miasta Oeynhausen w rejencji Minden oraz Eupen, wówczas w rejencji Akwizgran (obecnie miasto w Belgii)³¹. Oeynhausen otrzymał prawo miejskie dopiero w 1860 r., a wcześniej należał do prywatnych dóbr rodu von Oeynhausen. Eupen z kolei, przez wieki zmieniające swą przynależność państwową, dopiero w wyniku traktatu wiedeńskiego przyłączone zostało do Królestwa Prus. Oba miasta w momencie wystąpienia do MSW nie miały herbu miejskiego (Eupen posiadał pieczęcie sądu miejskiego, ale HA stwierdziła, że nie mogą one być uznane za herb miasta ani służyć za jego wzorzec³²); dla obu HA zaproponowała podobną konwencję jego stworzenia, dając przy tym wyraz swoim poglądom na temat herbu miejskiego i jego różnic w budowie w stosunku do herbu szlacheckiego. Według HA herb miejski musiał różnić się od szlacheckiego, a służyć temu miało zastąpienie hełmu ponad tarczą koroną murową, którą HA wówczas jedynie opisywała. Miała ona być srebrna i mieć trzy wieże. Ponad nią mógł znajdować się klejnot — wskazany przez miasto albo stworzony przez HA, która w owym czasie preferowała uszczerbionego orła pruskiego³³. Same projekty herbów stworzone zostały przez HA na podstawie herbów szlacheckich rodów von Oeynhausen i von Eupen (ryc. 7, 8)³⁴.

    Korona murowa w formie stworzonej na początku lat 60. XIX w. była zalecana miastom do końca lat 80. tego stulecia. W tym czasie jednak Heroldia pruska wspominała w swoich opiniach o koronie murowej jedynie w tych sytuacjach, gdy zawierał ją przesyłany do zaopiniowania projekt herbu. Jeżeli graficzny wygląd korony nie odpowiadał koncepcji przyjętej przez HA, to urzędnik heraldyczny nakazywał jej poprawę. Gdy jednak władze miejskie nie przewidywały w nowym herbie tego elementu, to HA nie zmuszała do wprowadzenia korony do projektu i nie uzależniała od tego swojej pozytywnej opinii.

    Sytuacja zmieniła się na przełomie lat 80. i 90. XIX w., kiedy to pod wpływem ustawy o wolności gospodarczej (Gewerbeordnung für den Norddeutschen Bund) z 1869 r., rozszerzonej w 1883 r. na obszar całego Cesarstwa Niemieckiego, miasta zaczęły rozszerzać swe granice i obejmować nimi dotychczasowe przedmieścia albo okoliczne miejscowości, realizując tzw. Eingemeindungspolitik i tworząc w ten sposób nowe jednostki administracyjne³⁵. Te zmiany społeczno-gospodarczo-administracyjne spowodowały jednocześnie ogromny wzrost zainteresowania nowymi herbami miejskimi³⁶. W rezultacie tego HA zmuszona została do większego zaangażowania w sprawy heraldyki miejskiej i konsekwentnie zaczęła realizować swą koncepcję wyraźnego rozróżniania herbu miejskiego od szlacheckiego przez obligatoryjne dodawanie do niego korony murowej.

    Korona murowa w herbach zatwierdzanych w tym okresie różniła się od wersji z lat 60. Jej przemiany zaczęły się już na początku lat 90. XIX w., ale obserwować je można jedynie za pośrednictwem rysunków nowo zatwierdzonych herbów miejskich, o których informował ukazujący się od 1870 r. miesięcznik „Deutscher Herold”³⁷. W tym czasie korony nie tworzyły już wieże połączone murem, ale mur z zamkniętą bramą wjazdową i trzema wieżami, a jej tynktura przyjmowała nie tylko barwę srebrną, ale także czerwoną i złotą (ryc. 9, 10).

    Nowy kształt korony murowej wypracowany został podczas procedury zatwierdzania herbu dla miasta Lüttringshausen w rejencji Düsseldorf w latach 1892–1893, a ostateczny wygląd nadał jej najprawdopodobniej sam król pruski (i jednocześnie cesarz niemiecki) Wilhelm II. Nie znamy dokładnego przebiegu procesu podejmowania decyzji w tej sprawie. Z listu Ottona Huppa do Rudolfa von Valentiniego, szefa gabinetu cywilnego cesarza, z 1913 r. wiadomo, że gdy cesarz otrzymał projekt herbu dla Lüttringshausen, to zmienił w nim kształt korony murowej stosowanej dotychczas przez HA (ryc. 10). Nowa korona miała być prosta (nie jak dotychczas zaokrąglona) i opierać się na całej górnej krawędzi tarczy³⁸. W projekcie dla Lüttringshausen po raz pierwszy nakazano barwienie korony na kolor piaskowca³⁹.

    Korona murowa w herbie Lüttringshausen, zatwierdzonym 23 listopada 1893 r.⁴⁰, stała się od tego momentu obowiązującym wzorcem, do którego odsyłała HA w późniejszym czasie władze rejencji i miast zabiegające o nadanie herbu⁴¹. Problemem pozostawał fakt, że nie istniał graficzny wzór wyglądu korony, a HA zasadniczo wymagała, by wyglądała ona dokładnie tak samo jak w herbie Lüttringshausen. Z tego powodu we wrześniu 1896 r. MSW razem z HA przygotowały wzorcowy rysunek korony murowej dla miast, sporządzony według cesarskich „zaleceń” z 1893 r. (ryc. 11), który miał zostać wydrukowany w 200 egzemplarzach, a następnie przechowywany w registraturze bieżącej i przesyłany miastom zabiegającym o zatwierdzenie swojego herbu⁴². Przygotowany graficzny wzorzec korony zawierał też rysunek tarczy, w której powinno zostać umieszczone godło. Nadano jej kształt tzw. tarczy francuskiej nowożytnej. Od tego momentu HA, zalecając przyjęcie korony w ustalonym kształcie, jednocześnie narzucała jedną formę tarczy.

Ryc. 11. Rysunek projektu herbu dla Salzkotten, autorstwa HA z 1908 r., z koroną murową i tarczą herbową według zarządzenia z 1893 r. (GStA PK, I. HA, Rep. 77, Tit. 479, Nr. 92, Bd. 11, k. 80v.)

    Na przełomie lat 80. i 90. XIX w. w HA pojawiły się idee rozróżniania wielkości miasta przez liczbę wież w koronie. Stało się to, gdy w 1888 r. miasto Oberhausen w rejencji Düsseldorf przesłało do oceny m.in. dwa projekty herbu różniące się wyłącznie liczbą wież w koronie murowej nad tarczą herbową. W odpowiedzi HA poinformowała, że mniejszym miastom przysługuje korona trzywieżowa, a większym — pięciowieżowa⁴³, chociaż nigdy ani wcześniej, ani później urząd ten nie forsował takiej koncepcji. Być może wpływ na tę ideę HA miała dyskusja nad herbem Berlina, która toczyła się w 1883 r. i w wyniku której powstał „poprawiony” herb tego miasta, zawierający w sobie również pięciowieżową koronę murową⁴⁴.

    W tym miejscu warto wspomnieć o wychodzących w tym samym czasie z kręgów heraldyków-naukowców propozycjach wykorzystania korony murowej w herbach miejskich do różnicowania znaczenia miast. Wydaje się bowiem, że ich włączenie się do dyskusji nad tym zagadnieniem heraldycznym wynikało nie tyle z przekonania o nieodzowności korony murowej w heraldyce miejskiej, ile z aktualności tego tematu w bieżących pracach nad projektami herbów. Z własną propozycją wystąpił w 1890 r. Maximilian Gritzner, który w podręczniku heraldyki zaproponował sześć różnych typów korony murowej, różniących się liczbą wież oraz dekoracyjnością. Oddzielny znak miały zatem mieć stolice landów i miasta rezydencjonalne, stolice poszczególnych prowincji, miasta powyżej 100 tys. mieszkańców, miasta powyżej 50 tys. i miasta poniżej 50 tys. mieszkańców, a także wszystkie pozostałe miejscowości (ryc. 12)⁴⁵. Dużo prostszy system proponował w 1899 r. Hugo G. Ströhl, według którego „Residenz- und Hauptstädte führen gewöhnlich eine fünftürmige, grössere Städte eine viertürmige, kleinere Städte eine dreitürmige Mauerkrone”⁴⁶. Podkreślał jednak, że oficjalnie żaden system w Niemczech nie funkcjonuje⁴⁷. Oficjalnego zastosowania nigdy nie znalazł również projekt Gritznera, ale opisany w popularnym podręczniku heraldyki niewątpliwie mógł przyczynić się do upowszechnienia przekonania nie tylko o tym, że nad tarczą herbu miejskiego musi znajdować się korona murowa, lecz także, że winna wskazywać na wielkość i znaczenie konkretnej gminy.

    Niezależnie od dyskusji toczących się nad potrzebą i formą korony murowej w heraldyce miejskiej, w urzędowej heraldyce HA nadal obowiązywał jej model ustalony w 1893 r. Wzorzec ten narzucany był miastom do 1914 r.⁴⁸, kiedy to dokonano jego korekty pod wpływem działań Ottona Huppa. W październiku 1913 r. HA zakwestionowała projekt herbu dla miasta Buer w rejencji Münster, w projektowaniu którego uczestniczył prof. Adolf Hildebrand, autor wznawianego do dziś podręcznika do heraldyki pt. Wappenfiebel. Handbuch der Heraldik i redaktor czasopisma „Der Deutsche Herold”. Oburzone władze miasta wystąpiły o opinię do innego znanego niemieckiego heraldyka owych czasów — Ottona Huppa, który jednoznacznie odmówił rysunkowi nad tarczą wartości korony, uznając że jest to po prostu położona na krawędzi tarczy budowla w kolorze piaskowca⁴⁹. Hupp, poruszony powtarzającymi się problemami z koroną murową w wersji Heroldsamtu, wystosował w grudniu 1913 r. do Gabinetu Cywilnego cesarza wyżej wspomniany już list, który w maju 1914 r. poskutkował zmianami w wyglądzie dotychczasowej korony murowej. Do istniejącego dotychczas wzorca HA wprowadziła, podobno na podstawie osobistych poprawek cesarza Wilhelma II (ryc. 13), korekty — z korony murowej usunięto światłocienie oraz niektóre blanki, obniżono wieże i zmniejszono otwory strzelnicze, zlikwidowano zamknięte wrota i mury wychodzące poza szerokość bocznych wież. Zmieniono też kształt tarczy herbowej, nadając jej formę tarczy francuskiej średniowiecznej (ryc. 14)⁵⁰. Ten nowy wzorzec miał być stosowany we wszystkich herbach miejskich, które powstawały w okresie późniejszym. Działania wojenne, zmiana ustrojowa w Niemczech po pierwszej wojnie światowej i likwidacja HA w marcu 1920 r. ograniczyły liczbę herbów z taką koroną murową, choć otrzymał ją także pierwszy herb dla pruskiej gminy wiejskiej — Tannenberga (obecnie Stębark) w Prusach Wschodnich⁵¹. Rozporządzenie z 30 stycznia 1932 r. zatwierdziło stosowane już w latach 20. XX w. procedury opiniodawcze oraz prosty rysunek herbów samorządowych, pozbawiony wszelkich elementów dodatkowych, w tym także korony murowej⁵².

    W zgodnej opinii literatury działalność HA w zakresie heraldyki samorządowej oceniana jest negatywnie, a jednym z podstawowych tego powodów jest kwestia korony murowej, obligatoryjnie dodawanej do herbów miejskich⁵³. Wygląd korony, a nawet samo jej wykorzystywanie, krytykowane było już w XIX w., zwłaszcza przez heraldyków, którzy brali udział w projektowaniu herbów. Już w 1889 r. Ludwig A. Clericius, twórca m. in. herbu dla Chorzowa, pisał, że herby miejskie powinny składać się wyłącznie z tarczy z godłem, a „häßliche Mauerkrone” należy usunąć. W jego opinii jedynie wspólna decyzja gremiów decyzyjnych mogłaby legitymizować używanie w heraldyce miejskiej „diese Bankerte”⁵⁴. A takiej decyzji nie było. Dwaj najważniejsi heraldycy tego okresu — O. Hupp i A. Hildebrandt — również sprzeciwiali się koronie murowej w wersji proponowanej przez HA, choć z zupełnie różnych przyczyn. Huppowi chodziło przede wszystkim o wygląd tejże korony, a Hildebrandtowi o jej obligatoryjny charakter⁵⁵.

    Bardzo często koronie murowej w kształcie narzucanym przez HA niechętne były także same miasta, mimo iż w większości przypadków jako dodatek do herbu nie budziła ona zastrzeżeń. Władze miast przeciwne były bowiem przede wszystkim jej rysunkowi, który powodował, że tarczę herbową z koroną osadzoną na całej jej górnej krawędzi trudno było umieścić na pieczęci. Okrągłe pole napieczętne wymagało, by górny element nad tarczą był węższy niż sama tarcza. Dlatego też wiele „starych” miast, chcąc wprowadzić do swych herbów niezbędne zmiany, rezygnowało z urzędowej procedury zatwierdzającej nową poprawioną wersję herbu. W ten sposób postąpiło najważniejsze miasto Królestwa Pruskiego (a właściwie już Cesarstwa Niemieckiego) — Berlin, który bez zasięgania opinii HA dokonał zmiany w swoim herbie w 1875 r.⁵⁶ Taki wybieg uzasadniał zresztą A. Hildebrandt prawem właściciela herbu do jego korygowania i sam skrzętnie to wykorzystywał⁵⁷.

    Uparte dążenie do obligatoryjnego wprowadzenia do heraldyki miejskiej jednego wzoru korony murowej prowadziło jednak tylko do ikonograficznego chaosu. Wynikało to w głównej mierze z braku urzędowych informacji na temat oczekiwań HA w kwestiach heraldyki miejskiej, ale też z możliwości wprowadzania zmian do istniejących już herbów miejskich bez udziału HA. Niezależnie zresztą od stanowiska HA, popularność korony murowej (oraz innych elementów dodatkowych herbu, jak hełm, labry czy klejnot) wśród dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych miast Królestwa Pruskiego, wzmacniana przez kolorowe heraldyczne albumy kolekcjonerskie, powodowała, że i bez udziału pruskiej Heroldii wykorzystywana byłaby ona zarówno w nowych herbach miejskich, jak i we wszelkich wyobrażeniach herbów dawnych. Nakaz, jak i zakaz, stosowania elementów dodatkowych w heraldyce miejskiej mógłby być egzekwowany jedynie przez oficjalne przepisy prawne i rejestrację wszystkich herbów miejskich w urzędowej roli herbowej. Choć pewnie i tak znaleziono by możliwości ich omijania.

---

Przypisy

¹ B. Możejko, B. Śliwiński, Herby miast, gmin i powiatów województwa pomorskiego, t. 1, Gdańsk 2000; B. Możejko, Heraldyka powiatowa Pomorza Nadwiślańskiego w latach 1930–1943 [w:] Współczesna heraldyka samorządowa i jej problemy, red. W. Drelicharz, Z. Piech, Kraków 2000, s. 133–143; W. Strzyżewski, Herb dawnego powiatu zielonogórskiego, „Studia Zielonogórskie” 1997, t. 3, s. 75–78; idem, Herby dawnych powiatów na współczesnych ziemiach Polski Zachodniej [w:] Heraldyka samorządowa II Rzeczypospolitej (1918–1939), red. S.K. Kuczyński, Włocławek 2002, s. 139–146; idem, Treści symboliczne herbów miejskich na Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do końca XVIII w., Zielona Góra 1999; idem, Odzwierciedlenie zmian polityczno-prawnych w symbolice herbów miast pogranicza śląsko-brandenbursko-wielkopolskiego w XVIII i XIX wieku [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772–1918), red. S.K. Kuczyński, Włocławek 1999, s. 67–76; A. Gut, Recepcja niemieckiej heraldyki samorządowej we współczesnych herbach powiatów zachodniopomorskich, „Przegląd Zachodniopomorski”, t. 28, 2013, z. 4, s. 5–21; eadem, Herby powiatów i gmin w prowincji Pomorze w okresie międzywojennym, Szczecin 2005; eadem, Prawne podstawy pruskiej heraldyki samorządowej w latach 1918–1939, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 55, 2003, z. 2, s. 273–284.
² E. Kittel, Wappenverleihung in Brandenburg-Preußen bis zur Gründung des Heroldsamtes 1855 [w:] Brandenburgische Siegel und Wappen. Festschrift des Vereins für Geschichte der Mark Brandenburg zur Feier des hundertjährigen Bestehens 1837–1937, hrsg. v. E. Kittel, Berlin 1937, s. 190–235; W. Blöß, Wappenverleihung für Städte und Landgemeinden in neuerer Zeit, „Archivmitteilungen”, Jg. 11, 1961, H. 3, s. 85–91; J.K. v. Schroeder, Kommunales Wappenwesen in Preussen 1855–1925 [w:] Festschrift zum hundertjährigen Bestehen des Herold zu Berlin, hrsg. v. K. Winckelsesser, Berlin 1969, s. 167–179; R. Nagel, Einführung [w:] Rechtsgrundlagen der Heraldik. Gesetze und Verordnungen des 19. und 20. Jahrhunderts, hrsg. v. R. Nagel, Köln 1988, s. 9–18.
³ Często z oficjalnymi herbami miejskimi wyposażonymi w koronę murową mamy do czynienia na Ziemi Lubuskiej, np.: Myślibórz, Dębno Lubuskie, Barlinek, Kostrzyn nad Odrą.
⁴ G. Seyler, Geschichte der Heraldik, s. 478; M. Gritzner, Handbuch der heraldischen Terminologie nebst den Haupt-Grundsätzen der Wappenkunst, Nürnberg 1890, s. 184; H.G. Ströhl, Heraldischer Atlas, Stuttgart 1899, Text zu Tafel 52, Fig. 10; G. Oswald, Lexikon der Heraldik, Mannheim–Wien–Zürich 1985, s. 267.
⁵ O koronie murowej nie wspomina Oskar v. Mitis, Zur Geschichte der Rangkronen, „Jahrbuch der k.k. heraldischen Gesellschaft Adler”, NF Bd. 17, 1907, s. 158–169 czy Felix Hauptmann, Wappenkunde, München–Berlin 1914 (= Handbuch der Mittelalterlichen und Neueren Geschichte, hrsg. v. G. v. Below, F. Meinecke, Abt. 4, Hilfswissenschaften und Altertümer), s. 48–52 (rozdział o koronach rangowych i innych oznakach godności, ale bez korony murowej). Korona murowa nie pojawiała się także w najbardziej popularnych herbarzach miejskich tego okresu, które wykorzystywane są w badaniach nad dziejami herbów miejskich na współczesnych ziemiach polskich należących w XIX w. do Królestwa Pruskiego; zob.: Die Wappen und Siegel der deutsche Städte, Flecken und Dörfer, H. 1–2, bearb. v. O. Hupp, Frankfurt am Main 1894–1898; Wappenbuch der Städte des Grossherzogthums Posen, hrsg. v. F.A. Vossberg, Berlin 1866; Wappenbuch der Schlesischen Städte und Städtel, hrsg. v. H. Saurma, Berlin 1870; J. Siebmacher’s grosses und allgemeines Wappenbuch, Bd. 1, Abt. 4, Bd. 1–2, Nürnberg 1885.
⁶ J.K. v. Schroeder, Kommunales Wappenwesen, s. 167; A. Gut, Prawne podstawy, s. 274.
⁷ Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin–Dahlem (cyt. dalej: GStA PK), I. HA, Rep. 77, Tit. 479, Nr. 92, Bd. 1–25.
⁸ G. Seyler, op. cit., s. 473–478; O. Mitis, op. cit., s. 158–169; G. Oswald, op. cit., s. 319–322.
⁹ W. Blöß, op. cit., s. 86.
¹⁰ E. Kittel, op. cit., s. 202–203; W. Strzyżewski, op. cit., s. 31–43.
¹¹ G. Seyler, op. cit., s. 478. Powtarza to Ströhl (op. cit.), a w podręcznikach polskich Alfred Znamierowski, Wielka księga heraldyki, Warszawa 2008, s. 248.
¹² Wyobrażony został ona w 1602 r. na weducie miasta zamieszczonej w dziele Bartholomeusa Paprockiego, Diadochos, id est successio, ginak posloupnost knížat a králů českých, biskupů a arcibiskupů pražských a všech třech stavů slavného království českého, to jest panského, rytířského a městského, Praha 1602 (księga: O počátku a dáwnosti měst w Králowstwii Czeském, s. 199).
¹³ G. Sello, Das Stadtwappen vom Emden, „Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst und vaterländische Altertümer zu Emden”, Bd. 14, 1902, H. 1–2, s. 254. Sello nazywa wyobrażenie napieczętne z 1532 r. „abrewiaturą” herbu miasta z 1476 r.
¹⁴ Np. E. Christof, Das Glück der Stadt. Die Tyche von Antiochia und andere Stadttychen, Frankfurt a. M. 2001; M. Meyer, Die Personifikation der Stadt Antiocheia. Ein neues Bild für eine neue Gottheit, Berlin 2006.
¹⁵ Ch.A. Imhoff, Sammlung eines Nürnbergischen Münz–Cabinets, Bd. 1, Abt. 2, Nürnberg 1782, s. 136–137; E. Mummenhoff, Die Mauerkrone über dem Nürnberger Wappen, „Mitteilungen des Vereins für Geschichte der Stadt Nürnberg”, Bd. 22, 1918, s. 292–293; R. Schaffer, Die Siegel und Wappen der Reichsstadt Nürnberg, „Zeitschrift für bayerische Landesgeschichte”, Bd. 10, 1937, s. 189–191.
¹⁶ P.J. Spener, Insignium Theoria seu Operis Heraldici, Pars Generalis, Francofurti ad Moenum 1690, s. 310–311.
¹⁷ Ch.A. Imhoff, op. cit., s. 127.
¹⁸ W. Klötzer, Von antiker Abkunft. Die Francofurtia — Stadtsymbol zwischen Allegorie und Werbung [w:] Begegnungen. Frankfurt und die Antike, hrsg. v. M. Herfort-Koch, U. Mandel, U. Schädler, Möhnesee 1994, s. 493–500; H. Riemann, Geschichte der Stadt Colberg, Colberg 1873, s. 516.
¹⁹ E. Mummenhoff, op. cit., s. 293; P. Joseph, E. Fellner, Die Münzen von Frankfurt am Main, Bd. 1, Frankfurt 1896, s. 374 (nr 891, 892), s. 377 (nr 907); A. v. Forster, Die Erzeugnisse der Stempelschneiderkunst in Augsburg […], Leipzig 1910; E. Nau, Die Münzen und Medaillen der oberschwäbischen Städte, Freiburg i. Br. 1964, s. 63–92.
²⁰ F. Michel, Les bonnes villes, „Comptes rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres”, 119e année, N. 4, 1975, s. 558–559.
²¹ G. Oswald, op. cit., s. 278–281; H. Simon, Armorial général de l’Empire Français […], t. 1, Paris 1812, s. 3–8.
²² Wappenfiebel. Handbuch der Heraldik, 17. verbesserte und erweiterte Auflage, Neustadt an der Aisch 1981, s. 91; Oswald, op. cit., s. 278, 281.
²³ R. Nagel, op. cit., s. 15–17; W. Blöß, op. cit., s. 86.
²⁴ W. Vogel, Berlin und seine Wappen. Berlin–Frankfurt/Main 1987, s. 31–33.
²⁵ Zob. E. Mummenhoff, op. cit., s. 293–294; K. Tyroff, Wappenbuch der Städte im Königreich Bayern, Bd. 1, H. 1–2, Nürnberg 1835.
²⁶ O genezie i okolicznościach powstania HA zob. H. v. Kalm, Das Preußische Heroldsamt (1855–1920). Adelsbehörde und Adelsrecht in der preußischen Verfassungsentwicklung, Berlin 1994, s. 18–49.
²⁷ W. Blöß, op. cit., s. 86–87; J.K. v. Schroeder, op. cit., s. 168–169.
²⁸ GStA PK, I. HA, Rep. 77, Tit. 479, Nr. 92, Bd. 1, k. 50–76.
²⁹ Ibidem, k. 53v.
³⁰ Ibidem, k. 73.
³¹ Ibidem, k. 77–86, 87–108.
³² Ibidem, k. 98–100.
³³ Ibidem, k. 80.
³⁴ Ibidem, k. 83, k. 85 (królewskie zatwierdzenie herbu Oeynhausen z 16 czerwca 1863), k. 103, k. 106 (zatwierdzenie herbu Eupen z 23 grudnia 1864). W 1869 r. procedowany był także herb dla Chorzowa (Königshütte), który w 1868 r. otrzymał prawa miejskie (ibidem, k. 121–139). Również w tym przypadku HA nakazał wprowadzenie korony murowej. Z akt wynika jednak, że nakazywał równocześnie pozbycie się wszystkich innych elementów dodatkowych (trzymacze, podest, dewiza). W literaturze natomiast przedstawia się rysunek nadanego w 1869 r. herbu razem z elementami dodatkowymi (Kleines Stadtbuch von Königshütte Oberschlesien, hrsg. v. R. Schmidt, Königshütte OS. 1941, s. 66 i rysunek na wklejce po s. 66). W aktach nie zachowała się również kopia królewskiego zatwierdzenia herbu, które wydane zostało 18 października 1869 r.
³⁵ Th. Nipperdey, Deutsche Geschichte 1866–1918. Bd. 2, Machtstaat vor der Demokratie, München 1998, s. 141– 146; H. U. Wehler, Deutsche Gesellschaftsgeschichte. Bd. 3, 1849–1914, München 2008, s. 530–531.
³⁶ Wystarczy tylko wskazać, że w archiwum pruskiego MSW sprawy herbów miejskich z lat 1817–1888 zmieściły się w dwóch poszytach. Kolejny, trzeci poszyt, obejmuje natomiast już zaledwie sześć lat (1888–1894), poszyt czwarty — z lat 1894–1897, poszyt piąty — 1897–1899.
³⁷ Od 1873 pod nazwą „Der Deutsche Herold”.
³⁸ GStA PK, I. HA, Rep. 77, Tit. 479, Nr. 92, Bd. 16, k. 45–46v., k. 31.
³⁹ Ibidem, Bd. 3, k. 154. Podobnie w roku 1896 r. w opinii dla Nowego Dworu Gdańskiego (niem. Tiegenhof), zob. ibidem, Bd. 4, k. 87 (por.: B. Możejko, B. Śliwiński, Herby miast, gmin i powiatów, t. 1, s. 86–87).
⁴⁰ GStA PK, I. HA, Rep. 77, Tit. 479, Nr. 92, Bd. 3, k. 192.
⁴¹ Ibidem, Bd. 4, k. 52, 78 v., 86 v.
⁴² Ibidem, Bd. 4, k. 164–168.
⁴³ Ibidem, Bd. 3, s. 1–2, 7–13. Podobne uwagi w opiniach dla Linden (ibidem, k. 38) czy Golubia (ibidem, Bd. 4, k. 24v).
⁴⁴ R.B., Zum Wappen der Stadt Berlin, „Der Deutsche Herold”, Bd. 14, 1883, s. 151; W. Vogel, Berlin und seine Wappen, Berlin–Frankfurt/Main 1987, s. 31–34; B.D.W. Unger, Der Berliner Bär. Ein Streifzug durch Geschichte und Gegenwart, Münster 2000, s. 24–30.
⁴⁵ M. Gritzner, Handbuch der heraldischen Terminologie nebst den Haupt-Grundsätzen der Wappenkunst, Nürnberg 1890, s. 184 oraz Tafel 35.
,sup>46 H.G. Ströhl, Heraldischer Atlas, Stuttgart 1899, Tafel 16, Fig. 54.
⁴⁷ Nie wiem, skąd zaczerpnął swoje informacje o koronach murowych w Niemczech Paweł Dudziński, Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997, s. 23, ryc. 21 b) 1, 2.
⁴⁸ Dla przykładu miasta w obecnych granicach RP: GStA PK, Rep. 77, Tit. 479, Nr. 92, Bd. 5, k. 179 (Grudziądz, 1899); Bd. 9, k. 69 (Sopot, 1904; zob. B. Możejko, B. Śliwiński, t. 1, s. 116–124); k. 192 (Szamocin, 1906); Bd. 11, k. 6–12v. (Strzelce Krajeńskie, 1907; zob. A. Gut, Rozwój i symbolika herbu Strzelec Krajeńskich [w:] Strzelce Krajeńskie. Studia i szkice historyczne, red. D. Kąkol, R. Skrycki, Strzelce Krajeńskie 2016, s. 40–41); Bd. 14, k. 8 (Myślibórz, 1910); Bd. 15, k. 71 – 72v. (Śrem, 1912).
⁴⁹ GStA PK, I. HA. Rep. 77, Tit. 479, Nr. 92, Bd. 15, k. 157v., 229–230v.
⁵⁰ Ibidem, Tit. 476, Nr. 92, Bd. 16, k. 11–16, 28–55.
⁵¹ Ibidem, k. 111.
⁵² A. Gut, Podstawy prawne, s. 276.
⁵³ W. Blöß, Wappenverleihung, s. 87–88; J.K. v. Schroeder, s. 170–171; R. Nagel, Einführung, s. 17; H. v. Kalm, Das Preußische Heroldsamt (1855–1920). Adelsbehörde und Adelsrecht in der preußischen Verfassungsentwicklung, Berlin 1994, s. 129–131.
⁵⁴ L.A. Clericius, Ueber Städtewappen-Vermehrungen, „Der Deutsche Herold”, Bd. 20, 1889, s. 114.
⁵⁵ A. Hildebrandt lubował się bowiem w herbach miejskich budowanych na kształt herbu szlacheckiego, zgodnie z niemiecką tradycją okresu wczesno nowożytnego. Jego projekty zawierały zazwyczaj hełm, klejnot i labry, a nawet dwie tarcze herbowe. Nie chodziło mu zatem o usunięcie z heraldyki miejskiej elementów dodatkowych herbu,  możliwość realizacji własnej koncepcji.
⁵⁶ W. Vogel, op. cit., s. 32–34; GStA PK, I. HA, Rep. 77, Tit. 479, Nr. 92, Bd. 8, k. 165–168v.
⁵⁷ GStA PK, I. HA, Rep. 77, Tit. 479, Nr. 92, Bd. 8, k. 172–174v. Np. w 1913 r. Stargard zaczął posługiwać się niezwykle dekoracyjnym herbem zaprojektowanym przez Hildebrandta, po czym nie ma żadnego śladu w aktach pozostałych w pruskim MSW. Podobnie w 1907 r. Strzelce Krajeńskie zrezygnowały z urzędowej procedury po tym, gdy HA nakazał miastu do skorygowanego herbu dodać koronę murową. Strzelce mimo tego zaczęły jednak używać poprawionej wersji swego herbu — oczywiście bez korony murowej (zob. A. Gut, Rozwój i symbolika herbu, s. 40–41).

---

Bibliografia załącznikowa

Źródła niepublikowane

Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem, I. HA, Rep. 77, Tit. 479, Nr. 92, Bd. 1–25.

Źródła drukowane

1. Clericius L. A., Ueber Städtewappen-Vermehrungen, „Der Deutsche Herold”, Bd. 20, 1889, s. 114. Paprocki B., Diadochos, id est successio, ginak posloupnost knížat a králů českých, biskupů a arcibiskupů pražských a všech třech stavů slavného království českého, to jest panského, rytířského a městského, Praha 1602.
2. R.B., Zum Wappen der Stadt Berlin, „Der Deutsche Herold”, Bd. 14, 1883. Simon H., Armorial général de l’Empire Français […], t. 1, Paris 1812.
3. Spener P. J., Insignium Theoria seu Operis Heraldici, Pars Generalis, Francofurti ad Moenum 1690. Tyroff K., Wappenbuch der Städte im Königreich Bayern, Bd. 1, H. 1–2, Nürnberg 1835.

Opracowania

1. Blöß W., Wappenverleihung für Städte und Landgemeinden in neuerer Zeit, „Archivmitteilungen”, Jg. XI, 1961, H. 3.
2. Christof E., Das Glück der Stadt. Die Tyche von Antiochia und andere Stadttychen, Frankfurt a. M. 2001.
3. Die Wappen und Siegel der deutsche Städte, Flecken und Dörfer, H. 1–2, bearb. v. O. Hupp, Frankfurt am Main 1894–1898.
4. Dudziński P., Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997.
5. Forster A. v., Die Erzeugnisse der Stempelschneiderkunst in Augsburg […], Leipzig 1910.
6. Gritzner M., Handbuch der heraldischen Terminologie nebst den Haupt-Grundsätzen der Wappenkunst, Nürnberg 1890.
7. Gut A., Herby powiatów i gmin w prowincji Pomorze w okresie międzywojennym, Szczecin 2005.
   Gut A., Prawne podstawy pruskiej heraldyki samorządowej w latach 1918–1939, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 55, 2003, z. 2.
8. Gut A., Recepcja niemieckiej heraldyki samorządowej we współczesnych herbach powiatów zachodniopomorskich, „Przegląd Zachodniopomorski”, t. 28, 2013, z. 4.
9. Gut A., Rozwój i symbolika herbu Strzelec Krajeńskich [w:] Strzelce Krajeńskie. Studia i szkice historyczne, red. D. Kąkol, R. Skrycki, Strzelce Krajeńskie 2016.
10. Hauptmann F., Wappenkunde, München–Berlin 1914 (= Handbuch der Mittelalterlichen und Neueren Geschichte, hrsg. v. G. v. Below, F. Meinecke, Abt. 4, Hilfswissenschaften und Altertümer).
11. Imhoff Ch. A., Sammlung eines Nürnbergischen Münz-Cabinets, Bd. 1, Abt. 2, Nürnberg 1782.
12. J. Siebmacher’s grosses und allgemeines Wappenbuch, Bd. 1, Abt. 4; Bd. 1–2, Städtewappen, Nürnberg 1885. Joseph P., Fellner E., Die Münzen von Frankfurt am Main, Bd. 1, Frankfurt 1896.
13. Kalm H. v., Das Preußische Heroldsamt (1855–1920). Adelsbehörde und Adelsrecht in der preußischen Verfassungsentwicklung, Berlin 1994.
14. Kittel E., Wappenverleihung in Brandenburg–Preußen bis zur Gründung des Heroldsamtes 1855 [w:] Brandenburgische Siegel und Wappen. Festschrift des Vereins für Geschichte der Mark Brandenburg zur Feier des hundertjährigen Bestehens 1837–1937, hrsg. v. E. Kittel, Berlin 1937.
15. Kleines Stadtbuch von Königshütte Oberschlesien, hrsg. v. R. Schmidt, Königshütte OS. 1941.
16. Klötzer W., Von antiker Abkunft. Die Francofurtia — Stadtsymbol zwischen Allegorie und Werbung [w:] Begegnungen. Frankfurt und die Antike, hrsg. v. M. Herfort-Koch, U. Mandel, U. Schädler, Möhnesee 1994.
17. Meyer M., Die Personifikation der Stadt Antiocheia. Ein neues Bild für eine neue Gottheit, Berlin 2006. Michel F., Les bonnes villes, „Comptes rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles–Lettres”, 119e année, N. 4, 1975.
18. Możejko B., Heraldyka powiatowa Pomorza Nadwiślańskiego w latach 1930–1943 [w:] Współczesna heraldyka samorządowa i jej problemy, red. W. Drelicharz, Z. Piech, Kraków 2000.
19. Możejko B., Śliwiński B., Herby miast, gmin i powiatów województwa pomorskiego, t. 1, Gdańsk 2000. Mummenhoff E., Die Mauerkrone über dem Nürnberger Wappen, „Mitteilungen des Vereins für Geschichte der Stadt Nürnberg”, Bd. 22, 1918.
20. Nagel R., Einführung [w:] Rechtsgrundlagen der Heraldik. Gesetze und Verordnungen des 19. und 20. Jahrhunderts, hrsg. v. R. Nagel, Köln 1988.
21. Nau E., Die Münzen und Medaillen der oberschwäbischen Städte, Freiburgi. Br. 1964.
22. Nipperdey Th., Deutsche Geschichte 1866–1918. Bd. 2, Machtstaat vor der Demokratie, München 1998. Oskar v. Mitis, Zur Geschichte der Rangkronen, „Jahrbuch der k. k. heraldischen Gesellschaft Adler”, NF Bd. 17, 1907.
23. Oswald G., Lexikon der Heraldik, Mannheim–Wien–Zürich 1985. Riemann H., Geschichte der Stadt Colberg, Colberg 1873.
24. Schaffer R., Die Siegel und Wappen der Reichsstadt Nürnberg, „Zeitschrift für bayerische Landesgeschichte”, Bd. 10, 1937.
25. Schroeder J. K. v., Kommunales Wappenwesen in Preussen 1855–1925 [w:] Festschrift zum hundertjährigen Bestehen des Herold zu Berlin, hrsg. v. K. Winckelsesser, Berlin 1969.
26. Sello G., Das Stadtwappen vom Emden, „Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst und vaterländische Altertümer zu Emden”, Bd. 14, H. 1–2, 1902.
27. Seyler G., Geschichte der Heraldik (Wappenwesen, Wappenkunst, Wappenwissenschaft), Neustadt an der Aisch 1970.
28. Ströhl H. G., Heraldischer Atlas, Stuttgart 1899.
29. Strzyżewski W., Herb dawnego powiatu zielonogórskiego, „Studia Zielonogórskie” 1997, t. 3.
30. Strzyżewski W., Herby dawnych powiatów na współczesnych ziemiach Polski Zachodniej [w:] Heraldyka samorządowa II Rzeczypospolitej (1918–1939), red. S.K. Kuczyński, Włocławek 2002.
    Strzyżewski W., Odzwierciedlenie zmian polityczno-prawnych w symbolice herbów miast pogranicza śląsko-brandenbursko-wielkopolskiego w XVIII i XIX wieku [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772– 1918), red. S.K. Kuczyński, Włocławek 1999.
31. Strzyżewski W., Treści symboliczne herbów miejskich na Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do końca XVIII w., Zielona Góra 1999.
32. Unger B.D.W., Der Berliner Bär. Ein Streifzug durch Geschichte und Gegenwart. Münster 2000. Vogel W., Berlin und seine Wappen. Berlin–Frankfurt/Main 1987.
33. Wappenbuch der Städte des Grossherzogthums Posen, hrsg. v. F. A. Vossberg, Berlin.

---

Agnieszka Gut, Mural crown in the municipal coat of arms in the Kingdom of Prussia in the light of official heraldic regulations (until 1918).

The aim of the article is to depict the genesis of the mural crown as one of the elements of municipal coats of arms in the Kingdom of Prussia, which before 1945 included a large part of the present western and northern territories of the Republic of Poland. The article attempts to show how the element imposed in the Kingdom of Prussia after the defeat in the war with Napoleon Bonaparte became one of the desirable signs used in the coats of arms of Prussian cities to emphasize their status. The analysis was carried on the basis of the files preserved in the Prussian Home Office concerning the issues of municipal heraldry and sphragistics in the Kingdom of Prussia.

---

Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, pod red. Sławomira Górzyńskiego,
NOWEJ SERII TOM XX (XXXI), Wydawnictwo DIG, Warszawa 2021
Opublikowano za zgodą wydawnictwa.