Drogi do wolności

---

Janusz Giersz

Drogi do wolności – Polskie Drużyny Strzeleckie
Ze studiów nad pieczęciami polskich formacji niepodległościowych z XX w.

    W tym roku przypada 110 rocznica wybuchu I wojny światowej, która w swoim finale przyniosła Polsce niepodległość po 123 latach okupionych krwią kilku pokoleń bohaterów. Powstanie państwa polskiego było splotem wielu wydarzeń. Oprócz dobrej woli zwycięskich mocarstw, przede wszystkim Stanów Zjednoczonych i roli w tym procesie późniejszego premiera Ignacego Jana Paderewskiego, olbrzymią rolę odegrała determinacja różnych ugrupowań polskiego społeczeństwa. Działania te były widoczne już od początku XX wieku, kiedy rozpoczął się proces tworzenia organizacji niepodległościowych, w tym paramilitarnych, zrzeszających zarówno mężczyzn, jak i kobiety. Duża część tych organizacji przygotowywała się do walki zbrojnej, aby w odpowiednim momencie wystąpić przeciw zaborcom i podjąć próbę przywrócenia Polski na mapę Europy.

    Klęska zrywów niepodległościowych w XIX w. (powstanie listopadowe, powstanie wielkopolskie, powstanie styczniowe) oraz przyjęta w ich następstwie polityka systematycznego inwigilowania środowisk patriotycznych przez władze zaborcze Rosji i Prus powodowała, że coraz trudniej było na terenach tych zaborów tworzyć odpowiednie struktury przygotowujące społeczeństwo do walki zbrojnej. W nieco odmiennej sytuacji była Galicja w związku z otrzymaniem na przełomie lat 60. i 70. XIX w. stosunkowo dużej autonomii (Sejm Krajowy, Rada Krajowa, język polski w szkołach i urzędach). Dzięki temu tereny te stały się naturalną i silną bazą dla przyszłych ruchów niepodległościowych, w tym paramilitarnych, a potem wojskowych. Powstające tu organizacje miały charakter ukierunkowany przede wszystkim na walkę z Rosją, przy zakładanym wsparciu monarchii austro-węgierskiej.

    Jedną z takich organizacji – obok Związku Walki Czynnej, a następnie Związku Strzeleckiego – była Organizacja Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie”, powstała w 1909 r. Odegrała ona ważną rolę w walce o niepodległość i tym samym zapisała swoją kartę w historii polskiej wojskowości. Jej członkowie byli skupieni wokół pisma o tej samej nazwie wychodzącego w Lwowie. W początkowym okresie działania oprócz Lwowa, dużym ośrodkiem jej aktywności był także Kraków. W kolejnych latach odziały Organizacji powstawały w Królestwie Kongresowym i w Wielkopolsce. Do czołowych działaczy tej organizacji należeli między innymi: Marian Januszajtis (ryc. 1), Mieczysław Neugebauer (ryc. 2), Henryk Bagiński (ryc. 4), Juliusz Ulrych – późniejsi wyżsi oficerowie Wojska Polskiego. W gronie tym były także znane postacie życia kulturalnego, naukowego i gospodarczego, w tym: Maria Konopnicka, Eugeniusz Romer czy Eugeniusz Kwiatkowski.

    Organizacja ta miała charakter ideowo-wychowawczy i szkoleniowy. Za głównego wroga polskiej suwerenności uznawano Rosję, równocześnie popularyzując zachowania obywatelskie służące idei wolności. Cele te realizowano między innymi poprzez szkolenia wojskowe przygotowujące do walki o niepodległą Polskę. Walkę planowano oprzeć nie tylko na wsparciu z zewnątrz, lecz przede wszystkim na potencjale i siłach dobrze przygotowanych wojskowo i odpowiednio zmotywowanych własnych obywateli.

    Środowisko to aktywnie agitując młodzież do szkolenia wojskowego i pozyskując coraz więcej chętnych, w kolejnych etapach swojej działalności w Galicji było inicjatorem powstania Polskiego Związku Wojskowego, a następnie tajnej Armii Polskiej, zaś w 1911 r. legalnych i jawnych już Polskich Drużyn Strzeleckich (P. D. S.).

Pretekstem do przypomnienia tamtych czasów, a równocześnie ich materialnym świadkiem jest tłok pieczętny Pierwszej Polskiej Drużyny Strzeleckiej ze Lwowa (ryc. 3a i 3b).

Ryc. 3. a) Matryca tłoka pieczęci I Polskiej Drużyny Strzeleckiej, b) Rant boczny matrycy z sygnaturą wytwórcy
oraz trzpieniem do zamocowania uchwytu, kolekcja prywatna, Fot. J. Giersz.

    Polskie Drużyny Strzeleckie powstały dzięki staraniom Mariana Żegoty – Januszajtisa (ryc. 1), Mieczysława Norwida – Neugebauera (ryc. 2), Henryka Bagińskiego (ryc. 4) oraz Eugeniusza Romera. Profil swojego szkolenia opierały na zasadach przyjętych w Związku Strzeleckim. Program ten dotyczył odpowiednio rekrutów, podoficerów i oficerów, jednak przewodnią myślą wszystkich działań było przygotowanie i mobilizacja potencjału wojskowego narodu do walki o niepodległość ojczyzny, a w szczególności przygotowanie i wyćwiczenie własnego korpusu oficerskiego, którego z oczywistych względów brakowało. Jak wynika z broszury P. D. S. wydanej w przeddzień wybuchu I wojny światowej „Drużyny skupiają młodzież narodowo-niepodległościową, nie uzależniającą swej pracy, swego poświęcenia dla Polski od żadnego sztandaru partyjnego. Tworzą one tylko pogotowie zbrojne, aby w chwili decydującej naród nie był zmuszony, tak, jak to miało miejsce w roku 1863, odwoływać się do ludzi, którzy nie umieli nabić karabinu, rozwinąć się w obliczu wroga, których jedynym zasobem, jaki mogli oddać krajowi, było tylko życie własne” ¹.

    Natomiast w Statucie Towarzystwa Polskich Drużyn Strzeleckich, który został zatwierdzony reskryptem Namiestnictwa we Lwowie z 31 lipca 1911 r. znajduje się zapis: „oficjalnym celem P. D. S., ma być wychowanie fizyczno-wojskowe i uprawianie ćwiczeń sportowych, wyrabiających ducha rycerskiej dzielności”. Faktycznie jednak P. D. S. były jawnymi kadrami tajnego wojska polskiego².

    Pierwszym Komendantem Naczelnym Polskich Drużyn Strzeleckich w latach 1911-1912 r. był Henryk Bagiński (ryc. 4), a w latach następnych Mieczysław Norwid-Neugebauer (ryc. 2) oraz Marian Żegota – Januszaitis (ryc. 1). Do czerwca 1914 r. P. D. S. dynamicznie zwiększały swoje szeregi, aby osiągnąć liczebność około 6000 osób, rozlokowanych łącznie w 127 drużynach, z czego większość była w Galicji³.

Struktura organizacyjna Polskich Drużyn Strzeleckich:
• Naczelna Komenda P.D.S. we Lwowie
  Ekspozytura Naczelnej Komendy P.D.S. w Krakowie

1. Komenda Okręgu I Lwowskiego (okręg obejmował Galicję Wschodnią), w tym
   • I Drużyna PDS we Lwowie (z kompanią akademicką – techniczną i żeńską)
2. Komenda Okręgu II Krakowskiego (okręg obejmował Galicję Zachodnią po linię kolejową Tarnobrzeg-Dębica
   i Sędziszów-Krosno-Dukla), w tym
   • II Drużyna PDS w Krakowie (z kompanią harcerską i żeńską)
3. Komenda Okręgu III (okręg obejmował Królestwo Polskie i zabór rosyjski)
   • Zakonspirowane drużyny m.in. w Warszawie, w Lublinie, w Kielcach, w Łodzi
4. Komenda Okręgu IV Wiedeńskiego
5. Komenda Okręgu V Zachodnioeuropejskiego w Lige (okręg skupiał młodzież kształcą się w uczelniach w Europie Zachodniej)
6. Komenda Okręgu VI (okręg obejmował zabór pruski)
   • Zakonspirowane drużyny m.in. w Poznaniu, w Gnieźnie, w Lesznie, w Inowrocławiu
7. Komenda Okręgu VII na Rusi⁴.

    Sprawna organizacja P. D. S. wymagała też zapewnienia systemu kancelaryjnego, w tym obiegu dokumentów, co z oczywistych względów nie mogło obywać się bez zastosowania pieczęci. Dla działaczy niepodległościowych z pobudek patriotycznych nie było innej alternatywy niż zastosowanie orła białego na wizerunku napieczętnym. Był to dla nich niekwestionowany symbol polskości, wolności i niepodległości, dodatkowo mobilizujący do walki. Przyjęty wizerunek orła białego jako symbol P. D. S. przedstawia orła stylizowanego na godło używane w okresie panowania Zygmunta Starego (1507-1548). Zaprezentowany na ryc. 3a i 3b tłok pieczętny został wykonany we Lwowie w zakładzie grawersko-pieczętarskim Zygmunta Wojciechowskiego. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na wyjątkowość pojawienia się w tym opracowaniu po 110 latach przywołanego tłoka pieczęci i jednocześnie jego odcisku na legitymacji (ryc. 6).

Ryc. 6. Legitymacja członka I Polskiej Drużyny Strzeleckiej we Lwowie – Ludwik Obolek, żołnierz,
kolekcja prywatna, Fot. R. Szczygielski.

    Analizując odciski tłoków pieczętnych różnych jednostek organizacyjnych P. D. S. zaprezentowanych w pracy H. Bagińskiego U podstaw organizacji wojska polskiego 1908-1914, możemy zaobserwować pojedyncze odstępstwa od przyjętego wzorca zarówno pod względem kształtu matrycy, obrazu napieczętnego, jak i treści legendy. Poza powszechnie przyjętym owalnym kształtem (ryc. 7a, 7b, 7g-m) funkcjonowały zarówno pieczęcie okrągłe (ryc. 7c, 7d), prostokątne (ryc. 7e), jak i owalne w poziomie (ryc. 7f). Jeżeli chodzi o obraz napieczętny, to jakość i wygląd orła zygmuntowskiego uzależnione były od umiejętności rytowniczych poszczególnych grawerów. Na odciskach występują orły bardzo dopracowane, w tym niektóre z charakterystyczną literą „S” (ryc. 7g). Zdarzają się także orły mało przypominające opisane wzory (ryc. 7m), czego dodatkowym przykładem może być tzw. orzeł krakowski (ryc. 7k). W praktyce kancelaryjnej występowały również pieczęcie napisowe bez wizerunku orła (ryc. 7e, 7f). Natomiast w przypadku legendy, to oprócz najczęściej spotykanej formy zapisu w dwóch półotokach, tj. górnym i dolnym (ryc. 7a, 7b, 7g, 7i-k), można było spotkać także zapis w dwóch półotokach górnych (ryc. 7h, 7l-m). Legendę stanowił zazwyczaj napis „Polska Drużyna Strzelecka”, aczkolwiek funkcjonowały także pieczęcie z informacją, że jest to „Towarzystwo” z numerem zapisanym cyframi rzymskimi (ryc. 7a, 7h, 7i, 7m). Zdarzała się także – ale rzadziej – numeracja danej drużyny zapisana cyframi arabskimi (ryc. 7b, 7j), albo jednocześnie nazwa jednostki organizacyjnej i miejscowość działania drużyny (ryc. 7l, 7ł). W miejscowościach, gdzie działała tylko jedna drużyna ograniczano się do podania miejscowości bez wskazywania numeru.

Ryc. 7. Przykładowe odciski pieczęci Polskich Drużyn Strzeleckich, [w:] H. Bagiński, U podstaw organizacji wojska polskiego 1908-1914.

    Warto podkreślić, że wizerunek orła białego z matrycy pieczęci stał się inspiracją do zaprojektowania oznaki czapkowej Polskich Drużyn Strzeleckich. Jest to rzadko spotykana sytuacja, aby ikonografia pieczęci była pierwotna w stosunku do innych emblematów danej organizacji. Projektantem oznaki przeznaczonej do noszenia na czapce był Władysław Winiarski ps. „Oset”. Według jego relacji, wiosną 1913 r. został ustalony ostateczny kolor i wzór munduru polowego, ale … „brakowało jednak jeszcze kropki nad i, czyli pewnego emblematu zewnętrznego, godła przynależności do organizacji wojskowej. Gdzież należało ją umieścić jeżeli nie na czapce – maciejówce, która dopiero wtedy mogła przybrać wojskowy wygląd. … Dni i tygodnie mijały… Wreszcie w mojej – zgoła nie artystycznej głowie – zaświtała taka myśl, z której pokrótce zwierzyłem się kolegom miej więcej w ten deseń:
– Co tu dużo gadać. Mamy swoją drużyniacką pieczęć, walmy ją każdemu drużyniakowi na czoło – i koniec.
Konkretnie zaproponowałem zmniejszenie pieczęci Polskich Drużyn Strzeleckich mniej więcej do dwóch trzecich i zrobienie z niej metalowej oznaki na czapkę.
Rzecz dziwna projekt spotkał się z ogólnym aplauzem”….
… Z „blachą” na czapkach wyszliśmy przecież w pamiętnych dniach sierpniowych 1914 roku na wojnę”⁵.

    Komenda Naczelna P. D. S. rozkazem nr 87 z dnia 20 lipca 1913 r. zatwierdziła projekt W. Winiarskiego i noszenie odznaki (ryc. 8) stało się obowiązkowe od 1 października tegoż roku. Oznakę noszono na czapkach (ryc. 9) aż do czasu zakończenia działalności P. D. S., czyli rozpoczęcia I wojny światowej.

Ryc. 8. Oznaka czapkowa Polskich Drużyn Strzeleckich (proj. W. Winiarski) – jedna z wersji,
kolekcja prywatna, Fot. J. Giersz.

    Wybuch Wielkiej Wojny był oczekiwany, a sytuacja polityczna w Europie w połowie roku 1914, szczególnie na Bałkanach, była bardzo napięta. 28 czerwca 1914 r. arcyksiążę austriacki Franciszek Ferdynand został zastrzelony w Sarajewie przez serbskiego nacjonalistę, co przyczyniło się do wypowiedzenia tego samego dnia wojny przez Austro-Węgry Serbii. System zawartych wcześniej sojuszy i pewnego rodzaju efekt domina doprowadził do sytuacji, że 1 sierpnia Niemcy wypowiedzieli wojnę Rosji, zaś 3 sierpnia kolejnemu państwu – Francji. W niedługim czasie po tym zdarzeniu Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji i rozpoczęły się działania frontowe.

    Tuż przed samym wybuchem wojny J. Piłsudskiemu udało się podporządkować sobie Polskie Drużyny Strzeleckie. Na początku lipca 1914 roku odbyła się konferencja władz naczelnych polskich organizacji wojskowych w Galicji, na której uzgodniono zasady współpracy na wypadek wojny. Współpraca ta dotyczyła działań pomiędzy Związkiem Strzeleckim, Polskimi Drużynami Strzeleckimi, a Stałymi Drużynami Sokolimi i Drużynami Bartoszowymi. Na kolejnym spotkaniu, które odbyło się 29 lipca w Krakowie, formacje P.D.S. podporządkowały się Związkowi Strzeleckiemu. Tego samego dnia J. Piłsudski ogłosi mobilizację dla członków związków strzeleckich i drużyn strzeleckich. Miejscem zbiórki były pomieszczenia Parku Sportowego „Oleandry” w Krakowie, w których w pierwszych dniach sierpnia 1914 roku zjawiło się ok. 3 tys. chętnych do wstąpienia do polskich oddziałów. Natomiast 3 sierpnia została sformowana przez J. Piłsudskiego legendarna 1 Kompania Kadrowa, czyli pododdział mający stanowić zaczątek kadr przyszłego Wojska Polskiego. Kompania składała się ze 172 osób (98 strzelców i 74 „drużyniaków”)⁶. Na jej dowódcę został wyznaczony Tadeusz Kasprzycki (ryc. 5). W przemówieniu towarzyszącym temu wydarzeniu J. Piłsudski wypowiedział następujące słowa „Chłopcy! Nie ma Drużyn, nie ma Związków, jest jedno Wojsko Polskie. Koniec swarom. Z dniem dzisiejszym wspólnie wypowiadamy wojnę Moskwie!”⁷

Trzy dni później – 6 sierpnia – 1 Kompania Kadrowa wyruszyła z Oleandrów w kierunku granicy Królestwa Polskiego, którą przekroczyła w Michałowicach, po prawie sześciu godzinach marszu.

Ryc. 9. Wejście 1 Kompani Kadrowej do Kielc 12 sierpnia 1914 r. (domena publiczna).

    Pierwsze walki z wojskami rosyjskimi zostały stoczone w okolicach Kielc. Od tego momentu rozpoczął się proces przemiany członków poszczególnych organizacji w żołnierzy Wojska Polskiego. Niektórzy z nich mieli już za kilka dni pozbyć się ze swoich czapek „pieczęci z orłem” i umieścić w tym miejscu orła legionowego. Rozkazem Naczelnego Wodza wojsk austriackich – arcyksięcia Fryderyka – 27 sierpnia 1914 r. zostały powołane Legiony Polskie, które stanowiły oddzielną formację Armii Austro-Węgierskiej. Tak zaczęła się ich droga ku niepodległości Polski.

---

Przypisy:

¹ Polskie Drużyny Strzeleckie, broszura, Kraków, czerwiec 1914.
² J. Wojtasik, Polski Ruch Wojskowy w latach 1908-1914, Zeszyt Nauk. Muzeum Wojska 2, 1988, s. 23-24.
³ Z. Zygmuntowicz, Związki i Drużyny Strzeleckie do sierpnia 1914 r., Wola i Czyn nr 15, Lwów 1938, s. 2-4.
⁴ Tamże.
⁵ W. Winiarski, Historia jednej blachy, Polska Zbrojna, nr 197, 21.07.1934, s. 3; za T. Zawistowski, Polskie orły do czapek w latach 1900 – 1917, Warszawa 2014, s. 41.
⁶ H. Bagiński, U podstaw organizacji wojska polskiego 1908-1914, Warszawa 1935, s. 733.
⁷ S. Pomarański, W awangardzie (ze wspomnień Piłsudczyka), Warszawa 1916, s. 12. za J. Kirszak, Idziemy w pełen chwały bój, Generał Roman Szymański (1895–1974), Biuletyn IPN nr 5 (150), maj 2018, s. 49.