Robert Forysiak-Wójciński
Dział Numizmatyki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu
Tekst opublikowano 14 grudnia 2021 r. na stronie www.ossolineum.pl
Orzeł Biały z 1927 r. na pieczęciach
Wizerunek białego orła w aktualnym herbie Polski ma już 94 lata. Nominalnym autorem jego wzoru był prof. Zygmunt Kamiński z Politechniki Warszawskiej. Należy podkreślić, że nominalnym, gdyż płaskorzeźbowy wygląd orła sugeruje, że w realizacji ostatecznej wersji projektu brała udział żona profesora, rzeźbiarka Zofia Trzcińska-Kamińska. Osobną kwestią jest źródło i stopień inspiracji – kontrowersyjne zagadnienie, którego nie będziemy rozwijać. Niezależnie od złożoności problemu autorstwa herbu wprowadzonego przez prezydenta Ignacego Mościckiego rozporządzeniem (z mocą uchwały) w dn. 13 grudnia 1927 r., należy wiedzieć, że autorem merytorycznego opracowania aktu była Mennica Państwowa w Warszawie, z którą współpracował prof. Kamiński. Profesor ukończył projekt orła w lutym 1927 r., lecz nie był to dokładnie ten sam wizerunek, jaki znamy z ustawy.
Początkowy wzór okazał się nie do końca zgodny z koncepcją Mennicy Państwowej, podporządkowującej godło postawionym wymogom sfragistycznym: orzeł miał być swym kształtem idealnie wpisany w koło otokowe pieczęci państwowych mających nosić godło herbowe bez tarczy. Drugim, równie ważnym żądaniem Mennicy był skomplikowany obraz orła w celu utrudnienia procederu fałszowania pieczęci urzędowych – rozporządzenie prezydenta miało w tym celu ustanowić monopol mennicy na wyrób metalowych pieczęci, by przedsiębiorstwo mogło stosować jeden wzór, trudny do podrobienia i łatwy do urzędowej weryfikacji.
Il. 1. Orzeł na pieczęci Wydziału Ogólnego Politechniki Lwowskiej, lata 30. XX w.
Dział Numizmatyczny, sygn. S 1541
Zgodnie z tymi założeniami wizerunek orła Kamińskiego został w mennicy skorygowany, lecz z powodów technicznych lub innych nie wykonano tego precyzyjnie, stąd w zatwierdzonym wizerunku pojawiły się usterki. Patrząc na orła napieczętnego, który jest dwuwymiarowy i graficznie umieszczony w linii otokowej, łatwiej te mankamenty zauważyć: sylwetka ptaka nie leży dokładnie względem osi pionowej, a pióra orła miejscami wychodzą za plan koła. Może mniej widoczny jest brak symetrii między skrzydłami – jedno jest nieco większe od drugiego. Błędy te, dostrzeżone po fakcie, nie zostały poprawione, wzór orła zaś na pieczęciach został zachowany przez mennicę, oczywiście z wyjątkiem korony na głowie ptaka – mennica w pierwszych latach powojennych używała przedwojennego wzoru orła do wyrobu pieczęci, usuwając z nich ręcznie koronę zgodnie z nakazem władzy komunistycznej w 1945 r.
Il. 2. Orzeł na pieczęci Kontroli Skarbowej, 1946 r. Dział Numizmatyczny,
sygn. S 4621
Il 3. Orzeł na pieczęci Naczelnika Miasta i Powiatu w Kaliszu, 1973 r.
Dział Numizmatyczny, sygn. S 5126
Po pewnym czasie wytwórca pieczęci zmodyfikował stare matryce, tak aby służyły do bezpośredniego wytłaczania orła bez korony (tzw. piastowskiego) na pieczęciach. Drobne zmiany stylistyczne godła, jakie zaszły prawnie w 1955 i 1980 r. nie zostały uwzględnione przez wytwórcę pieczęci, więc do końca PRL na tłokach pieczęci wytłaczany był wzór sylwetki orła z 1927 roku, (znany jest z lat 80. wyjątkowy przypadek zastosowania egzemplarza niezmodyfikowanej przedwojennej matrycy menniczej do sporządzenia pieczęci urzędowej wysokiej rangi, z której następnie ręcznie usunięto koronę). Po tym, jak przywrócono godłu koronę pod koniec 1989 roku, wymieniono całkowicie stare matryce na nowe, stylistycznie nieco upraszczając orła na pieczęciach.
Il. 4. Orzeł na pieczęci Prezydenta Miasta Krakowa, okres III RP za: Poczet Krakowski 2020, Aneks, Insygnia władz miejskich
Czy na zmianie tej orzeł zyskał, można samemu ocenić porównując pieczęcie z różnych okresów. Wkrótce, jak można sądzić z etapu procesu legislacyjnego (w październiku 2021 r. projekt ustawy o symbolach narodowych skierowano do konsultacji publicznych), zostanie wprowadzony poprawiony technicznie wizerunek orła Kamińskiego, dostosowany również do wymogów heraldyki. Nie można nawet wykluczyć, że zmodernizowany orzeł na pieczęciach będzie umieszczony w polu tarczy herbowej.