Łukasz Tuszyński
Radom
Oświecony reformator – Pinkas Eliasz Lipszyc
(1780-1846)
Pierwsza dekada XIX w. na ziemiach Królestwa Polskiego była okresem, w którym silnie uaktywniły się spory ideologiczne i kulturowe pomiędzy różnymi frakcjami społeczności żydowskiej. Głównie chodziło o różnice zdań pomiędzy chasydami a maskilami. Chasydzi to nurt w judaizmie ortodoksyjnym, który wyłonił się w XVIII w. w Europie Wschodniej. Natomiast maskile to zwolennicy ruchu Haskala (oświecenia żydowskiego), rozwijającego się w Europie od późnych lat XVIII w. i opowiadającego się za przyjęciem oświeceniowych ideałów, w tym modernizacji i edukacji społeczności żydowskiej. Chasydzi kładli nacisk na duchowość, mistycyzm i tradycję, podczas gdy maskile akcentowali potrzebę edukacji, nowoczesności i otwartości na świat zewnętrzny. Konflikt ten miał również wymiar społeczny, gdyż chasydzi zazwyczaj byli skupieni wokół swoich chasydzkich przywódców (rabbich), podczas gdy maskile dążyli do edukacji w szkołach świeckich. Twierdzili także, że odgradzanie się od społeczności chrześcijańskiej zmniejsza szanse obecnego i przyszłych pokoleń na rozwiązanie zasadniczych problemów społecznych, związanych z nieprzystosowaniem do zmieniających się warunków świata zewnętrznego. Te bolączki rozwiązać mogła ich zdaniem jedynie szersza integracja i uczestnictwo w życiu społecznym, gospodarczym i kulturalnym Królestwa Polskiego. Społeczność żydowska była więc podzielona między zwolenników obu ruchów, co prowadziło do miejscowych sporów i napięć1.
W sporze tym aktywnie od strony publicystycznej uczestniczył oprócz Jakuba Tugendholda (założyciela pierwszych szkół elementarnych dla dzieci żydowskich w Warszawie) i Antoniego Eisenbauma (pisarza i dziennikarza, inicjatora warszawskiej Szkoły Rabinów) także Pinkas Eliasz Lipszyc (Lipschitz). Pinkas Eliasz Lipszyc urodził się w Opocznie w miesiącu adar, czyli na przełomie lutego i marca 1780 roku pod znakiem Ryb. Był synem starozakonnego Abraama i Faygi Lipszyców. Od młodości związany był z opoczyńską żydowską gminą wyznaniową gdzie stawiał pierwsze kroki w interpretacjach tory. Wzmianka o jego osobie odnotowana została m.in. w danych archiwalnych w 1813 roku, kiedy to został on wymieniony jako członek opoczyńskiej gminy, do którego Izrael z Kozienic zwrócił się z prośbą o wsparcie dla potrzebujących2.
1a)
1b)
Il. 1. Pieczęci wklęsłoryta (do laku): 1a) matryca z inskrypcją otokową
„Pinchas Eli syn (nauczyciela wielkiego) Abrahama Lipszyca”, w polu pieczętnym
napis „Mazal Dagim”, czyli znak Ryb (zodiak), 1b) uchwyt, Fot. Ł. Tuszyński.
W 1818 roku na skutek przeprowadzonych wyborów do nowego zarządu gminy żydowskiej w Opocznie, chasydom udało się wyeliminować maskilów w procesie przejęcia władzy w kahale (forma organizacji społeczności żydowskiej). Spotkało się to z reakcją Pinkasa Eliasza Lipszyca, który – jako starozakonny przedstawiciel stronnictwa maskilów – wydał w 1820 roku w Warszawie anonimową broszurę zatytułowaną „Prośba czyli Usprawiedliwienie się ludu wyznania Starego Testamentu, w Królestwie Polskiem zamieszkałego”. Autor atakował „trzy choroby” społeczności żydowskiej – kahał, rabinat i bractwa pogrzebowe, widząc w nich najważniejszą, jeżeli nie jedyną przyczynę „zniewolenia ludu żydowskiego w Polsce”. Zarzucał także gminie nadużycia w poborze podatków oraz w gospodarowaniu zebranymi funduszami, utrudnianie zakładania szkół świeckich oraz utrzymywanie członków gminy w zacofaniu i izolacji od otoczenia. Dodatkowo Pinkas Eliasz Lipszyc domagał się likwidacji kahałów oraz podobnych bractw religijnych3.
Il. 2. Budynek synagogi w Opocznie (1949 r.),
Fot. Muzeum Regionalne w Opocznie.
Oprócz działalności związanej z postępowym reformowaniem życia społeczności żydowskiej w Królestwie, Pinkas Eliasz Lipszyc prowadził także aktywnie działalność kupiecką. W Dzienniku Urzędowym Województwa Sandomierskiego zapisano, że w okresie od stycznia do marca 1823 roku był on dzierżawcą dochodów koszernych4. Lipszyc dzięki majątkowi i doskonałym koneksjom zajmował eksponowane stanowisko we władzach gminnych i wywierał znaczący wpływ na życie społeczne żydowskiego Opoczna. Jednak w 1830 roku, chasydzi korzystając z poparcia możnej protektorki, Temerl (z domu Rosenkrantz), wdowy po Berku Sonnenbergu5, który był jednym z najbogatszych Żydów w Królestwie, a majątek zawdzięczał głównie przywilejowi dzierżawy wydobycia soli, podjęli interwencję w Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, oskarżając Lipszyca o liczne oszustwa i nadużycia finansowe6. Inicjatorem sporu była strona chasydzka, która poprzez donosy i interwencje u władz za wszelką cenę próbowała usunąć swojego przeciwnika ze stanowiska dozoru bóżniczego. W efekcie podjętego przez Komisję Rządowa śledztwa, nie wykryło winy oskarżonego, a z nastaniem nowego roku w synagodze oraz doświadczeń wynikających z szykan i obelg jakich on i jego żona doznawali publicznie, Lipszyc zrezygnował z kandydowania do nowego składu dozoru bóżniczego7.
Działalność na rzecz zmiany postaw społecznych i konflikty wynikające na tym tle nie przeszkadzały Lipszycowi w kontynuowaniu działalności kupieckiej. W 1834 roku wygrał w Radomiu przetarg na dostawę drewna tzw. światła i słomy dla jednostek wojskowych rozlokowanych w województwie sandomierskim, który poddzierżawił dodatkowo zaprzyjaźnionym Żydom z poszczególnych powiatów województwa8. Od roku 1828 do 1846 posiadał także dzierżawę propinacji starościńskiej w Opocznie9.
Eliasz Lipszyc zmarł trzynastego listopada 1846 roku w Opocznie o godzinie pierwszej po południu i został pochowany na tamtejszym cmentarzu żydowskim (kirkucie). Zostawił po sobie żonę Łaję (1777-1849), synów Mendla (1812-1855) i Haskla oraz Córkę Bajle Król. Jego pozostawiony majątek stanowiły dwa domy murowane z zabudowaniami znajdujące się pod numerami 218 i 219. Akt zgonu został odczytany przez burmistrza (urzędnika stanu cywilnego) Ksawerego Stempkowskiego10.
Cmentarz żydowski w Opocznie założony w XIX w. mieścił się przy ul. Limanowskiego 23. Na początku XX w. na cmentarzu tym umieszczono także kilka macew, które przetrwały z pierwszego cmentarza żydowskiego, zlokalizowanego od 1646 roku poza murami miejskimi. Prawdopodobnie było to miejsce na tzw. rogatkach i skrzyżowaniu z dawną ulicą Grobelną (obecnie ul. 17-go Stycznia 20), na terenie pomiędzy rzekami Drzewiczką i Wąglanką. Przed 1830 rokiem na terenie byłego cmentarza zlokalizowane były koszary 2. batalionu 2. Pułku Piechoty Liniowej z Końskich. W czasie II wojny światowej cmentarz przy ul. Limanowskiego 23 uległ prawie całkowitej dewastacji. Zachowały się jedynie resztki murowanego ogrodzenia, a macewy prawdopodobnie wykorzystano jako kruszywo budowlane11. Przed wojną fragment tego cmentarza mógł wyglądać tak, jak prezentuje jedno ze zdjęć zachowanych w Muzeum Regionalnym w Opocznie (il. 3).
Il. 3. Fragment cmentarza żydowskiego sprzed II wojny światowej,
Fot. Muzeum Regionalne w Opocznie.
Macewy na cmentarzach żydowskich ustawiano wprost na ziemi lub na cokole i mogły być one podparte od tyłu. Miały różną formę architektoniczną z gzymsami, kolumnami oraz wnękami. W skrajnych przypadkach mogły one osiągać nawet wysokość do 4 m. Wykonywane były najczęściej z płyty kamiennej, rzadziej z drewna, a od XIX w. także z płyt żeliwnych. W górnej części macewy umieszczano bardzo często płaskorzeźby, które miały nie tylko znaczenie dekoracyjne, ale także symboliczne, natomiast w dolnej części znajdowała się inskrypcja (epitafium). Płaskorzeźby mogły prezentować cechy zmarłego, alegorię jego imienia albo odnosić się do jego rodu. Część motywów dekoracyjnych na macewach przeznaczona była dla przedstawicieli tradycyjnych grup społeczności żydowskiej. Dlatego można domniemać, że płaskorzeźba na macewie Pinkusa Eliasza Lipszyca mogła przedstawiać np. koronę tory podtrzymywaną przez lwy – jako symbol przeznaczony dla uczonego lub głowy rodziny. Mogła także zawierać tablice z przykazaniami – symbol przeznaczony dla rabina lub nauczyciela, albo też zwoje tory – w przypadku wybitnego uczonego. Natomiast inskrypcje na macewach wykonywane były alfabetem hebrajskim, a od XIX w. pojawiły się także napisy alfabetem łacińskim, w tym w języku polskim. Warto podkreślić, że w przypadku ortodoksyjnych przedstawicieli społeczności żydowskiej napisy alfabetem łacińskim umieszczano na tylnej stronie macewy.
Il. 4. Macewa (stela nagrobna) z cmentarza żydowskiego z napisem w języku
hebrajskim, znajdująca się w Muzeum Regionalnym w Opocznie,
Fot. Muzeum Regionalne w Opocznie.
Postać Pinkasa Eliasza Lipszyca należała nie tylko do grona znanych i wpływowych reformatorów życia społeczności żydowskiej w okresie Królestwa Polskiego, ale także osób istotnie wpływających na rozwój gospodarczy Opoczna i województwa sandomierskiego w tamtym czasie. Pomimo istniejących różnic doktrynalnych pomiędzy maskilami (oświeconymi) i chasydami, uchodził on za osobę posiadającą dobre relacje z przedstawicielami przywódców stronnictwa chasydzkiego, co powodowało, że cieszył się szacunkiem większości mu współczesnych członków społeczności żydowskiej.
Przypisy
1 Wodziński M., Oświecenie żydowskie w Królestwie Polskim wobec chasydyzmu. Dzieje pewnej Idei. Wydawnictwo Cyklady, Warszawa 2003, s. 65.
2 Tygodnik Opoczyński (www.opoczno.tot.pl), cykl ,,Dzieje Żydów Opoczna. Monografia Żydów Opoczyńskich” cz. II, Alfasi I. Zob. dodatkowo: Alfasi I., Toldot Jehude Opoczno [w:] Sefer Opoczno. Jad waszem lekehila szecharwa, red. Alfasi I., Tel Awiw 1989, s. 25.
3 Fijałkowski P., Niespełnione nadzieje: Warszawscy Żydzi a cesarz Wszech Rosji i król polski Aleksander l. Por. Wodziński M., Oświecenie żydowskie w Królestwie Polskim…, op. cit, s. 64.
4 Dziennik Urzędowy Województwa Sandomierskiego za kwartał l-szy na rok 1823.
5 Jego potomkowie przyjęli nazwisko Bergson. Do jego najbardziej znanych potomków należą: wnuk Michał Bergson i prawnuk Henri Bergson, laureat nagrody Nobla w 1927.
6 Wodziński M., Oświecenie żydowskie w Królestwie Polskim…, op. cit., s. 139-140.
7 Wodziński M., Oświecenie żydowskie w Królestwie Polskim…, op. cit. s. 140.
8 Piątkowski S., Z dziejów Radomia i regionu radomskiego w XVIII i XIX w., Radomskie Towarzystwo Naukowe, 1997, s. 82.
9 Archiwum Państwowe w Radomiu, Zarząd Rolnictwa i Dóbr Guberni Sandomierskiej, sygn. 58/44/0/30.28/19994.
10 Archiwum Państwowe w Kielcach, Akta stanu cywilnego okręgu bóżniczego w Opocznie, Księga urodzeń małżeństw i zgonów 1846-1846, sygn. 34N61.
11 Oszczęda W., Krótka historia osadnictwa żydowskiego w Opocznie (cz. V) [w:] TOP nr 33/2009.