Pieczęcie urzędników samorządowych (zabór pruski)

    Instytucje samorządowe na ziemiach polskich w XIX w. były kształtowane w ramach systemów administracyjno-politycznych państw zaborczych, pod panowaniem których się znalazły. Generalnie system samorządowy funkcjonował w oparciu o rozwiązania prawne tych państw, jednak często z licznymi ograniczeniami. Na ziemiach zaboru pruskiego stosunkowo wcześnie zaczęto organizować samorząd szczebla podstawowego (gminnego), w tym samorząd miejski. Na mocy rozporządzenia królewskiego z 1808 r., które ustanawiało miasta podmiotami prawa publicznego, powołano samorządy miejskie. Organem stanowiącym miasta była wyłaniana w wyborach rada miejska, a władzę wykonawczą sprawował magistrat powoływany przez radę. Na czele magistratu stał burmistrz lub nadburmistrzowie. Dodatkowo w skład magistratu wchodzili ławnicy.

    W gminie wiejskiej władzę uchwałodawczą sprawowało zgromadzenie gminne wybierane przez mieszkańców danej gminy, zaś władzę wykonawczą sprawował naczelnik gminy wraz z ławnikiem.

    Kolejnym szczeblem w strukturze samorządowej był powiat. Na jego czele stał landrat (starosta). Władzę w powiecie sprawował wybieralny sejmik oraz wyłaniany przezeń wydział powiatowy na czele ze starostą, powoływanym przez króla. Starosta spełniał dwie funkcje: był organem administracji rządowej w powiecie oraz organem samorządowym – kierował wydziałem powiatowym. Powyżej powiatu znajdowała się rejencja, która była kolejnym szczeblem podziału administracyjnego Królestwa Prus, jednak bez funkcji samorządowych. Była ona organem administracji rządowej.

    Najwyższą jednostka podziału administracyjnego była prowincja. Na czele prowincji stał nadprezydent, który był przedstawicielem rządu powoływanym przez króla. Nadprezydent był też jednocześnie prezydentem niższej jednostki administracji – rejencji, znajdującej się w jego siedzibie. W prowincjach od 1879 r. (w prowincji poznańskiej od 1889 r.) zaczęły działać samorządy terytorialne z sejmami prowincjonalnymi na czele, wybieranymi przez sejmiki powiatowe i rady miejskie. Ich organami wykonawczymi i zarządzającymi powołanymi przez sejmy były wydziały prowincji i dyrektorzy krajowi (starostowie krajowi).

Źródło:
1. R. Stawicki, Samorząd terytorialny w II Rzeczypospolitej – zarys prawno-historyczny, Kancelaria Senatu, Grudzień 2015.
2. A. Simińska, Wielkie Księstwo Poznańskie i zabór pruski, ćwiczenia historia administracji.

W tej części portalu zaprezentowano podgrupę osobistych tłoków pieczętnych, które należały do urzędników samorządowych – jako osób fizycznych – reprezentujących dany urząd, np. burmistrz, naczelnik gminy, ławnik, starosta, sołtys. Tłoki zaprezentowano w kolejności alfabetycznej względem nazwy miejscowości przywołanej w legendzie tłoka lub odtworzonej ze źródeł historycznych.

1	kolekcja prywatna
2	BIEDKOWO Weterynarz (wolne od włośni)
3a	mosiądz
3b	mosiądz
4	prostokątna 21 x 51 mm
5	wypukłoryty
6	–
7	z drutu mosiężnego, wyprofilowany w kształcie litery Ω, z małymi kulkami przy podstawie, przymocowany pośrodku w poprzek
7a	30 mm
7b	23 mm
7c	7 mm
8	–
9a	majuskuła, minuskuła
9b	w polu: Trichinenfrei // BETKENDORF
10	W polu pieczęci napis. Na zewnątrz, wokół pola legendy, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	Na odwrocie matrycy sygnatura wytwórcy G. f. D .F // RUDOW – BERLIN, i sześcioramienna gwiazda. Pieczęć była używana do oznakowania mięsa po jego zbadaniu przez weterynarza.

1	kolekcja prywatna
2	DOKTOROWO Naczelnik gminy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 28,5 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy sygnatura wytwórcy: EHLERT // POSEN
7	brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania
7a	26 mm
7b	18 mm
7c	8 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: DER GEMEINDEVORSTEHER w półotoku dolnym: KREIS GRAETZ w polu: ZU DOKTOROWO
10	W polu pieczęci nazwa miejscowości, poniżej ozdobna rozeta w pas. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie perełkowe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	DĘBNO POLSKIE Naczelnik gminy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 28,5 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	brak, trzpień do jego zamocowania
7a	26 mm
7b	19 mm
7c	7 mm
8	–
9a	majuskuła / minuskuła
9b	w półotoku górnym: DER GEMEINDEVORSTEHER w polu: ZU // DAMME w półotoku dolnym: KREIS RAWITSCH.
10	W polu nazwa miejscowości poniżej krótki odcinek. Na zewnątrz pola pieczęci pojedyncze obrzeżenie sznurkowe.
11	–
12	na odwrocie matrycy sygnatura wytwórcy: EHLERT // POSEN

1	kolekcja prywatna
2	DZIERŻONIÓW Starosta powiatowy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 32,5 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	–
7a	–
7b	–
7c	6 mm
8	–
9a	majuskuła/minuskuła – szwabacha
9b	w otoku: Landrat des Kreises Reichenbach / Eulengeb. (irge) rozdzielony swastyką
10	W polu pieczęci godło Prus (Kraj Związkowy Rzeszy) z 1933 r., orzeł ze swastyką na piersi, z mieczem i wiązką piorunów w szponach, powyżej szarfa z napisem „Gott mit uns”. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	GNIEZNO Starosta powiatowy
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 30 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka
7	uchwyt toczony o kulistej gałce
7a	106 mm
7b	99 mm, w tym skuwka 7 mm (Ø 16 mm)
7c	7 mm
8	na rękojeści znacznik prawidłowego ustawienia tłoka
9a	majuskuła, minuskuła
9b	w otoku: * Königlich Preuss (isches). Landrat des Kreises * // Gnesen
10	W polu pieczęci, oddzielonym od pola legendy obrzeżeniem ciągłym, orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz, wokół pola legendy, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	GNIEZNO Urzędnik wykonawczy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 33 mm
5	wypukłoryty
6	–
7	brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania
7a	27,5 mm
7b	–
7c	8 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: FOLLZIEHUNGSBEAMTER w półotoku dolnym: IM KREISE GNESEN
10	W polu pieczęci, oddzielonym od pola legendy pojedynczym obrzeżeniem ciągłym, orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	GOŚCIERADZ Naczelnik gminy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 30 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania
7a	26,5 mm
7b	18,5 mm
7c	8 mm
8	–
9a	majuskuła, minuskuła
9b	w półotoku górnym: * Gemeinde – Vorsteher * w półotoku dolnym: KREIS BROMBERG. w polu: ZU // GOSCIERADZ
10	W polu pieczęci napis w dwóch wierszach (w drugim nazwa miejscowości). Poniżej rozeta w pas. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	INOWROCŁAW Starosta powiatowy
3a	stal
3b	drewno
4	okrągła Ø 35 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	uchwyt toczony o kulistej gałce
7a	112 mm
7b	101 mm, w tym skuwka 7 mm (Ø 17 mm)
7c	11 mm
8	na uchwycie tabliczka z wytartą nazwą wytwórcy
9a	majuskuła
9b	w otoku: * DER KÖNIGLICHE LANDRAT DES KREISES * // HOHENSALZA
10	W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	JELENIA GÓRA Starosta powiatowy
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 33 mm
5	wypukłoryty
6	–
7	uchwyt toczony o kulistej gałce
7a	106 mm
7b	98,5 mm, w tym stopka 1 mm ( Ø 22 mm), skuwka 6 mm (Ø 18 mm)
7c	7,5 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w otoku: *** KÖN (iglich) LANDRATH D (es) HIRSCHBERGER KREISES**
10	W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz, wokół pola legendy, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	JURKOWO Naczelnik gminy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 29 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka i sygnatura wytwórcy: EHLERT // POSEN
7	brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania
7a	26 mm
7b	–
7c	8,5 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: DER GEMEINDEVORSTEHER w półotoku dolnym: KREIS KOSTEN w polu: ZU JURKOWO
10	W polu pieczęci napis w dwóch wierszach (w drugim nazwa miejscowości), poniżej ozdobna rozeta w pas. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie perełkowe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	KĘTRZYNO Naczelnik gminy
3a	mosiądz
3b	brak uchwytu, gwintowany trzpień do jego wkręcenia
4	okrągła Ø 30 mm
5	wypukłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka w formie gwiazdki
7	–
7a	36 mm
7b	–
7c	7,5 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w górnym półotoku: GEMEINDEVORSTEHER w dolnym półotoku: KREIS NEUSTADT WESTPR . (ussen) w polu: ZU // KANTRSCHIN
10	W polu pieczęci napis. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	ŚCINAWA ? D T
3a	srebro
3b	srebro
4	owalna 23 x 21 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	uchwyt ozdobny o formie łuku z opartymi na nim trzema podporami, zwieńczonymi pierścieniem zakończonym kulką, boczne podpory w postaci łuków wklęsłych, środkowa w słup, na podporach perełkowy ornament
7a	33 mm
7b	31 mm
7c	2 mm
8	–
9a	–
9b	–
10	W polu pieczęci (1) tarcza z herbem miasta Ścinawa ?, powyżej i po bokach girlandy. Wokół pola pieczęci pojedyncze obrzeżenie ciągłe. W polu pieczęci (2), lustrzany inicjał D T, powyżej korona o trzech fleuronach i dwóch pałkach, całość wyobrażenia ujęta w dwie gałązki palmowe skrzyżowane u podstawy. Wokół pola pieczęci pojedyncze obrzeżenia ciągłe.
11	–
12	matryca dwustronna, obrotowa

1	kolekcja prywatna
2	KRASNE DŁUSKO (LAUSKE) Sołtys
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 28,5 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka
7	uchwyt toczony o spłaszczonej gałce
7a	78 mm
7b	74,5mm, bez skuwki
7c	3,5 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku: SCHULZENAMT w polu poniżej obrazu: zu // LAUSKE.
10	W polu pieczęci godło Królestwa Prus – orzeł w koronie z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FWR na piersi. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	KRZYWE KOLANO (KRUMKNIE) Sołtys
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 30 mm
5	wypukłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka
7	uchwyt toczony o spłaszczonej gałce
7a	101 mm
7b	96 mm, w tym skuwka 9 mm
7c	5 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym:SCHULZEN_AMT w półotoku dolnym: KRUMKNIE.
10	W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz pola pieczęci pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	KUŻNICA SKAKAWA Naczelnik gminy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 29,5 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy sygnatura wytwórcy: EHLERT // POSEN
7	brak, trzpień do jego zamocowania
7a	25 mm
7b	17 mm
7c	8 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: DER GEMEINDEVORSTEHER w polu: ZU // KUZNICA // SKAWSKA w półotoku dolnym: KREIS KEMPEN I/P.
10	W polu pieczęci nazwa miejscowości, poniżej ozdobna rozeta w pas. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie perełkowe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	ŁAKOMOWO Sołtys
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 31 mm
5	wypukłoryty
6	–
7	brak, trzpień do jego zamocowania
7a	32 mm
7b	24,5 mm
7c	7,5 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: SCHULZEN – AMT LAKOMOWO w półotoku dolnym: KR (eis). BROMBERG
10	W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz pola pieczęci pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	PIOTRÓWKA Naczelnik gminy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 29 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka i sygnatura wytwórcy: EHLERT // POSEN
7	brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania
7a	26 mm
7b	17,5 mm
7c	8,5 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: DER GEMEINDEVORSTEHER w półotoku dolnym: KREIS KEMPEN I/P w polu: ZU PIETROWKA
10	W polu pieczęci nazwa miejscowości, poniżej ozdobna rozeta w pas. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie perełkowe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	PONIATOWO (MAMLITZ – HAULAND) Sołtys
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 27 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	uchwyt toczony o spłaszczonej gałce
7a	101 mm
7b	97 mm
7c	4 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w polu: SCHULZENAMT // ZU MAMLITZ. // HAULAND. // SCHUBINER. // KREIS.
10	W polu pieczęci napis w pięciu wierszach, trzy pierwsze oddzielone w pas kreską od pozostałych. Powyżej i poniżej napisu dwie skrzyżowane gałązki palmowe. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	wieś obecnie nieistniejąca

1	kolekcja prywatna
2	RADŁÓW Naczelnik gminy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 29 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka oraz sygnatura wytwórcy: EHLERT // POSEN
7	brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania
7a	26 mm
7b	–
7c	8 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: DER GEMEINDEVORSTEHER w półotoku dolnym: KREIS ADELNAU w polu: ZU // RADLOW
10	W polu pieczęci napis w dwóch wierszach (w drugim nazwa miejscowości). Poniżej rozeta w pas. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie perełkowe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	ZADORY Naczelnik gminy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 29 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka oraz sygnatura wytwórcy: EHLERT // POSEN
7	brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania
7a	26 mm
7b	18 mm
7c	8 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: DER GEMEINDEVORSTEHER w półotoku dolnym: KREIS KOSTEN w polu: ZU // ZADORY
10	W polu pieczęci nazwa miejscowości, poniżej ozdobna rozeta w pas. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie perełkowe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	ŻERKÓW Burmistrz
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 31 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka
7	uchwyt toczony o spłaszczonej gałce
7a	107 mm
7b	103 mm, w tym skuwka 7,5 mm
7c	4 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: *KÖ (niglich).* PR (eussisches). BÜRGERM (eister): D (er): STADT ZERKOW w polu poniżej obrazu napieczętnego: KRÓL (ewsko): PRUSKO // BURMISTRZ // MIASTA // ZERKOWU**
10	W polu pieczęci godło Wielkiego Księstwa Poznańskiego – orzeł pruski w koronie cesarskiej, trzymający w szponach miecz i berło, a na piersi tarczę z polskim orłem (brak zwieńczenia tarczy koroną). Poniżej, pod belką, napis w czterech wierszach. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–