Instytucje samorządowe na ziemiach polskich w XIX w. były kształtowane w ramach systemów administracyjno-politycznych państw zaborczych, pod panowaniem których się znalazły. Generalnie system samorządowy funkcjonował w oparciu o rozwiązania prawne tych państw, jednak często z licznymi ograniczeniami.
W Królestwie Polskim (zabór rosyjski) samorządność lokalna była najsłabiej rozwinięta i zaczęła być kształtowana stosunkowo późno. Wynikało to z faktu, że w samym Imperium Rosyjskim samorząd terytorialny zaczęto tworzyć dopiero w latach 1864 – 1870 (samorząd ziemski, powiatowy, gubernialny i na końcu miejski). Przy czym Królestwo Polskie zostało wyłączone z tego procesu i ograniczono się tutaj tylko do tworzenia samorządu gminnego. Na mocy ukazu z 19 lutego/2 marca 1864 r. powołano gminę wiejską zbiorową, w skład której mogły wchodzić wsie, (każda stanowiła gromadę ze swoim samorządem gromadzkim), obszary dworskie oraz osady. Organami wykonawczymi samorządu wiejskiego był wójt i sołtys, natomiast organami nadzorującymi (stanowiącymi i kontrolnymi) były zgromadzenia (zebrania) gminne i gromadzkie.
Samorząd miejski ze względu na wyłączenie Królestwa Polskiego z rosyjskiej reformy samorządowej, nie został wprowadzony na jego terenach, co było rzadkością w skali Europy. Pierwsze próby jego organizacji wraz z samorządem powiatowym zostały podjęte na terenie Królestwa w czasie I wojny światowej.
Źródło: B. Kołaczkowski, M. Ratajczak, Wpływ odzyskania niepodległości na kształt struktur i zakres samodzielności władz samorządu terytorialnego na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego, Studia prawa publicznego nr 3, 2013.
W tej części portalu zaprezentowano podgrupę osobistych tłoków pieczętnych, które należały do urzędników samorządowych – jako osób fizycznych – reprezentujących dany urząd, głównie wójta i sołtysa. Tłoki zaprezentowano w kolejności alfabetycznej względem nazwy miejscowości przywołanej w legendzie tłoka lub odtworzonej ze źródeł historycznych.
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | BIAŁASZEWO Wójt Gminy |
| 3a | mosiądz |
| 3b | – |
| 4 | prostokątna 76 x 49 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | – |
| 7 | brak, trzpień do mocowania uchwytu |
| 7a | 30 mm |
| 7b | 21 mm |
| 7c | 9 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła, minuskuła |
| 9b | w polu: M (инистерство). В (нутренных). Д (ел). // ВОЙТЪ // ГМИНЫ БѢЛАШЕВО // Дня […] г (oда). // No ___ // Дер (евния). Бѣлашево // ЩУЧИНСКАГО УѢЗДА // ЛОМЖИНСКОЙ ГУБЕРНІИ |
| 10 | W polu pieczęci napis w 8 wierszach. Po wierszu 1, 3 i 5 rozdzielający element ozdobny o formie podłużnej rozety. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | BŁENNA Sołtys |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | owal 37 mm x 21 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | – |
| 7 | uchwyt toczony o spłaszczonej gałce, rekonstrukcja |
| 7a | 91 mm |
| 7b | 96 mm, w tym skuwka 9,5 mm |
| 7c | 5 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w górnym półotoku: СОТСКИЙ w polu: ДЕРЕВ: (ни) БЛЕННА w dolnym półotoku: ГМИ (ны): ЗАГРОДНИЦА |
| 10 | W polu pieczęci napis. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | W 1870 r. gminę Zagrodnica przemianowano na gminę Izbica (Kujawska). |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | BRWILNO Kasjer Kasy Oszczędnościowo – Pożyczkowej |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | okrągła Ø 32,5 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
| 7 | uchwyt toczony o spłaszczonej gałce |
| 7a | 86,5 mm |
| 7b | 79 mm, w tym skuwka 5 mm (Ø 16 mm) |
| 7c | 7,5 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: * КАССИРЪ БРBИЛЬНСКОЙ ГМИН (ной). ССУДО – СБЕРЕГ (ательной). КАССЫ ПЛОЦК (aго). УѢЗ(да). |
| 10 | W polu pieczęci herb guberni płockiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy dwie baszty, między którymi znajdują się dwa skrzyżowane klucze, a nad nimi trzy skrzyżowane kłosy. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | po 1869 r. |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | DĘBOWA GÓRA Wójt gminy |
| 3a | mosiądz |
| 3b | – |
| 4 | okrągła Ø 31,5 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | na rancie matrycy sygnatura wytwórcy: Z. WEINKRANZ // VARSOVIE |
| 7 | brak, trzpień do jego mocowania |
| 7a | 28 mm |
| 7b | 21 mm |
| 7c | 7 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: * ВОЙТЪ ГМИНЫ ДЭМБОВАГОРА СКЕР (невицкого). УҌЗ (да). |
| 10 | W polu pieczęci herb guberni warszawskiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy snop zboża przecięty wpół rzeką. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe |
| 11 | – |
| 12 | po 1869 r. |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | FRAMPOL Wójt gminy |
| 3a | mosiądz |
| 3b | – |
| 4 | okrągła Ø 33 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | na rancie matrycy znak poprawnego ustawienia tłoka |
| 7 | brak, trzpień do jego nabicia |
| 7a | 41 mm |
| 7b | 32 mm |
| 7c | 9 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w polu poniżej wyobrażenia napieczetnego: ВОЙТА ГМИНЫ // ФРАМПОЛЬ // ЛЮБ(ельска): ГУБ (ерния) |
| 10 | W polu pieczęci, niedokończony przez grawera, wizerunek dwugłowego orła ukoronowanego ze wstęgami pod wspólną koroną, z berłem i jabłkiem w szponach. Wizerunek ustalony dla małego herbu Rosji w 1857 r. Poniżej nazwa dysponenta w trzech wierszach. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | Bardzo niskiej jakości wykonanie, pieczęć w całości odlana, obraz jak I legenda niepoddane dalszej obróbce przez grawera. |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | GŁUCHÓW Wójt gminy |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | okrągła Ø 29 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
| 7 | – |
| 7a | 100 mm |
| 7b | 94 mm, w tym skuwka 6 mm |
| 7c | 6 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: СКЕРНЕВИЦ. (кого) УҌЗ. (да) ВОЙТЪ ГМИН. (ы) ГЛУХОВЪ II |
| 10 | W polu pieczęci herb guberni warszawskiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy snop zboża przecięty wpół rzeką. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie perełkowe |
| 11 | – |
| 12 | po 1869 r. |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | GARBÓW Kasjer Kasy Pożyczkowo – Oszczędnościowej |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | okrągła Ø 37 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | – |
| 7 | uchwyt toczony o kulistej gałce, rekonstrukcja |
| 7a | 96,5 mm |
| 7b | 89,5 mm |
| 7c | 7 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: * КАССИРЪ ГАРБОВСКОЙ ГМИН (ной). ССУДО – СБЕР (егательной). КАССЫ |
| 10 | W polu pieczęci herb guberni lubelskiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy dwudzielnej w pas, w polu górnym jelenia z koroną na szyi, w polu dolnym niedźwiedzia idącego między trzema drzewami. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | KLIMONTÓW Wójt gminy |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | owalna 26 mm x 49 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | – |
| 7 | uchwyt toczony o spłaszczonej gałce |
| 7a | 100 mm |
| 7b | 94 mm, w tym skuwka 8 mm |
| 7c | 6 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w górnym półotoku: ВОЙТЬ ГМИНЫ w polu:* ВЫДАНЪ ВИДЪ НА ЖИТЕЛЬСТВО * w dolnym półotoku:КЛИМОНТОВЪ МѢХ. (oвского) У. (ѣзда) |
| 10 | W polu pieczęci napis. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, podwójne obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | LELICE Wójt gminy |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | okrągła Ø 31 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
| 7 | uchwyt toczony o spłaszczonej gałce |
| 7a | 92 mm |
| 7b | 85 mm |
| 7c | 7 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w polu poniżej wyobrażenia napieczętnego: ВОЙТѢ // ЛEЛИЦКОЙ ГМИНЫ // ПЛОЦКАГО УѢЗДА |
| 10 | W polu pieczęci, wizerunek dwugłowego orła ukoronowanego ze wstęgami pod wspólną koroną, z berłem i jabłkiem w szponach. Wizerunek ustalony dla małego herbu Rosji w 1857 r. Poniżej nazwa dysponenta w trzech wierszach. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | LELIKÓW [BIAŁORUŚ] Wójt |
| 3a | mosiądz |
| 3b | – |
| 4 | okrągła Ø 29 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | – |
| 7 | brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania |
| 7a | 32 mm |
| 7b | 25 mm |
| 7c | 7 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w polu: ПЕЧАТЬ // ЛЕЛИКОВСКАГО // ВОЛОСТНАГО // СТАРШИНЫ |
| 10 | W polu pieczęci nazwa dysponenta w czterech wierszach. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | ŁUBKI Wójt gminy |
| 3a | mosiądz |
| 3b | – |
| 4 | okrągła Ø 30 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | na rancie matrycy znacznik poprawnego ustawienia tłoka |
| 7 | brak, trzpień do jego zamocowania |
| 7a | 30 mm |
| 7b | 23 mm |
| 7c | 7 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w polu poniżej wyobrażenia napieczetnego: ВОЙТА // ЛУБКОВСОЙ ГМИНЫ //ПЛОЦКАГО УѢЗДА |
| 10 | W polu pieczęci, wizerunek dwugłowego orła ukoronowanego ze wstęgami pod wspólną koroną, z berłem i jabłkiem w szponach. Wizerunek ustalony dla małego herbu Rosji w 1857 r. Poniżej nazwa dysponenta w trzech wierszach. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | MYSZCZYCE [BIAŁORUŚ] Sołtys |
| 3a | mosiądz |
| 3b | – |
| 4 | sześciokątna 14,5 x 40 mm |
| 5 | wklęskoryty |
| 6 | – |
| 7 | brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania |
| 7a | 19 mm |
| 7b | 14,5 mm |
| 7c | 4,5 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w polu: МЫЩИЦКIЙ // СЕЛЬСКIЙ // СТАРОСТА |
| 10 | W polu pieczęci nazwa dysponenta w trzech wierszach. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyńcze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | RADECZNICA Wójt gminy |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | owalna 24 x 52 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
| 7 | uchwyt strugany z kawałka drewna |
| 7a | 94 mm |
| 7b | 87 mm |
| 7c | 7 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w półotoku górnym : ОТЪ ВОЙТА ГМИНЫ w polu: РАДЕЧНИЦА w półotoku dolnym : * ЛЮБ(ельска): ГУБ (ерния): * |
| 10 | W polu pieczęci nazwa wsi. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, podwójne obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | SARNOWO Wójt gminy |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | okrągła Ø 31 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
| 7 | uchwyt toczony o spłaszczonej gałce |
| 7a | 106 mm |
| 7b | 99 mm, w tym skuwka 10 mm (Ø 18,5 mm) |
| 7c | 7 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: * ВОЙТЪ ГМИНЫ САРНОВО ПЛОНСКАГО УҌЗДА. |
| 10 | W polu pieczęci herb guberni warszawskiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy snop zboża przecięty wpół rzeką. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | po 1869 r. |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | STAWISZYN Kasjer Kasy Pożyczkowo – Oszczędnościowej |
| 3a | mosiądz |
| 3b | – |
| 4 | okrągła Ø 35 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | – |
| 7 | brak, trzpień do jego zamocowania |
| 7a | 27 mm |
| 7b | 22 mm |
| 7c | 5 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: * КАССИРЪ СТАВИШИНСК (ой). ГМ (инной). ССУДО – СБЕРЕГ (ательной). КАССЫ СЕРПЕЦК (ого). У(ѣзда). |
| 10 | W polu pieczęci odzielonym od pola legendy obrzeżeniem ciągłym, herb guberni płockiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy dwie baszty, między którymi dwa skrzyżowane klucze, nad nimi trzy skrzyżowane kłosy. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna | |
| 2 | TARCZEK Kasjer Tarczkowskiej Gminnej Kasy Oszczędnościowo -Pożyczkowej |
|
| 3a | mosiądz | |
| 3b | – | |
| 4 | okrągła Ø 35,5 mm | |
| 5 | wklęsłoryty | |
| 6 | – | |
| 7 | brak, trzpień do jego nabicia | |
| 7a | 35 mm | |
| 7b | 29,5 mm | |
| 7c | 5,5 mm | |
| 8 | – | |
| 9a | majuskuła | |
| 9b | w otoku: * КАССИРЪ ТАРЧКОВСКОЙ ГМ (инной). ССУДО-СБЕРЕГ (ательной). КАССЫ |
|
| 10 | W polu pieczęci herb guberni radomskiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy snop pszenicy, po bokach którego znajdują się dwa młoty. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, podwójne obrzeżenie ciągłe. | |
| 11 | – | |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | ZABŁOTY Sołtys |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | owalna 24 mm x 43 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | – |
| 7 | uchwyt toczony o kulistej gałce, rekonstrukcja |
| 7a | 78 mm |
| 7b | 73 mm |
| 7c | 5 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w półotoku górnym: + СОЛТЫСЪ + w polu: ДЕР (евни). ЗАБЛОТЫ. w półotoku dolnym: ПЕТРКОВСКАГО УѢЗДА |
| 10 | W polu pieczęci nazwa miejscowości. Powyżej i poniżej rozeta. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, podwójne obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | ZAPOLICE Wójt gminy |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | okrągła Ø 32,5 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
| 7 | – |
| 7a | 78 mm |
| 7b | 72 mm (brak skuwki) |
| 7c | 6 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: * ВОЙТЪ ГМ (ины). ЗАПОЛИЦЭ ЛАСКАГО УҌЗ (да). |
| 10 | W polu pieczęci herb guberni piotrkowskiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy trzy wrzeciona w pas. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | po 1869 r. |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | ZOSINKI Sołtys |
| 3a | mosiądz |
| 3b | – |
| 4 | owalna 18 x 39 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | – |
| 7 | brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania |
| 7a | 37 mm |
| 7b | – |
| 7c | 5 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w półotoku górnym: СОТСКІИ w półotoku dolnym: ГМ (ины): ДОМБРОШИНЪ w polu: СЕЛЕНIЯ ЗОСИНКИ |
| 10 | W polu pieczęci nazwa miejscowości. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |