Instytucje samorządowe na ziemiach polskich w XIX w. były kształtowane w ramach systemów administracyjno-politycznych państw zaborczych, pod panowaniem których się znalazły. Generalnie system samorządowy funkcjonował w oparciu o rozwiązania prawne tych państw, jednak często z licznymi ograniczeniami.
Na ziemiach zaboru pruskiego stosunkowo wcześnie zaczęto organizować samorząd szczebla podstawowego (gminnego), w tym samorząd miejski. Na mocy rozporządzenia królewskiego z 1808 r., które ustanawiało miasta podmiotami prawa publicznego, powołano samorządy miejskie. Organem stanowiącym miasta była wyłaniana w wyborach rada miejska, a władzę wykonawczą sprawował magistrat powoływany przez radę. Na czele magistratu stał burmistrz lub nadburmistrzowie. Dodatkowo w skład magistratu wchodzili ławnicy.
W gminie wiejskiej władzę uchwałodawczą sprawowało zgromadzenie gminne wybierane przez mieszkańców danej gminy, zaś władzę wykonawczą sprawował naczelnik gminy wraz z ławnikiem.
Kolejnym szczeblem w strukturze samorządowej był powiat. Na jego czele stał landrat (starosta). Władzę w powiecie sprawował wybieralny sejmik oraz wyłaniany przezeń wydział powiatowy na czele ze starostą, powoływanym przez króla. Starosta spełniał dwie funkcje: był organem administracji rządowej w powiecie oraz organem samorządowym – kierował wydziałem powiatowym.
Powyżej powiatu znajdowała się rejencja, która była kolejnym szczeblem podziału administracyjnego Królestwa Prus, jednak bez funkcji samorządowych. Była ona organem administracji rządowej.
Najwyższą jednostka podziału administracyjnego była prowincja. Na czele prowincji stał nadprezydent, który był przedstawicielem rządu powoływanym przez króla. Nadprezydent był też jednocześnie prezydentem niższej jednostki administracji – rejencji, znajdującej się w jego siedzibie. W prowincjach od 1879 r. (w prowincji poznańskiej od 1889 r.) zaczęły działać samorządy terytorialne z sejmami prowincjonalnymi na czele, wybieranymi przez sejmiki powiatowe i rady miejskie. Ich organami wykonawczymi i zarządzającymi powołanymi przez sejmy były wydziały prowincji i dyrektorzy krajowi (starostowie krajowi).
Źródło:
1. R. Stawicki, Samorząd terytorialny w II Rzeczypospolitej – zarys prawno-historyczny, Kancelaria Senatu, Grudzień 2015.
2. A. Simińska, Wielkie Księstwo Poznańskie i zabór pruski, ćwiczenia historia administracji.
W tej części portalu zaprezentowano podgrupę tłoków pieczętnych, które należały do urzędów i instytucji samorządowych – jako osób prawnych, np. rada miejska, magistrat, gmina, zgromadzenie gminne, powiat, sejmik powiatowy, wydział powiatowy. Tłoki zaprezentowano w kolejności alfabetycznej względem nazwy miejscowości przywołanej w legendzie tłoka lub odtworzonej ze źródeł historycznych.
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | LISEWO Odział Powiatowej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej w Chełmnie |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | okrągła Ø 34,5 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | na rancie matrycy sygnatura wytwórcy H. Schneider Fürstenwalde i znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
| 7 | uchwyt toczony o kulistej gałce |
| 7a | 92 mm |
| 7b | 81 mm, w tym skuwka 10 mm |
| 7c | 11 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: * ZAHLSTELLE LISSEWO, DER KREIS – SPARKASSE CULM. |
| 10 | W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |