Instytucje samorządowe na ziemiach polskich w XIX w. były kształtowane w ramach systemów administracyjno-politycznych państw zaborczych, pod panowaniem których się znalazły. Generalnie system samorządowy funkcjonował w oparciu o rozwiązania prawne tych państw, jednak często z licznymi ograniczeniami.
Na ziemiach zaboru pruskiego stosunkowo wcześnie zaczęto organizować samorząd szczebla podstawowego (gminnego), w tym samorząd miejski. Na mocy rozporządzenia królewskiego z 1808 r., które ustanawiało miasta podmiotami prawa publicznego, powołano samorządy miejskie. Organem stanowiącym miasta była wyłaniana w wyborach rada miejska, a władzę wykonawczą sprawował magistrat powoływany przez radę. Na czele magistratu stał burmistrz lub nadburmistrzowie. Dodatkowo w skład magistratu wchodzili ławnicy.
W gminie wiejskiej władzę uchwałodawczą sprawowało zgromadzenie gminne wybierane przez mieszkańców danej gminy, zaś władzę wykonawczą sprawował naczelnik gminy wraz z ławnikiem.
Kolejnym szczeblem w strukturze samorządowej był powiat. Na jego czele stał landrat (starosta). Władzę w powiecie sprawował wybieralny sejmik oraz wyłaniany przezeń wydział powiatowy na czele ze starostą, powoływanym przez króla. Starosta spełniał dwie funkcje: był organem administracji rządowej w powiecie oraz organem samorządowym – kierował wydziałem powiatowym.
Powyżej powiatu znajdowała się rejencja, która była kolejnym szczeblem podziału administracyjnego Królestwa Prus, jednak bez funkcji samorządowych. Była ona organem administracji rządowej.
Najwyższą jednostka podziału administracyjnego była prowincja. Na czele prowincji stał nadprezydent, który był przedstawicielem rządu powoływanym przez króla. Nadprezydent był też jednocześnie prezydentem niższej jednostki administracji – rejencji, znajdującej się w jego siedzibie. W prowincjach od 1879 r. (w prowincji poznańskiej od 1889 r.) zaczęły działać samorządy terytorialne z sejmami prowincjonalnymi na czele, wybieranymi przez sejmiki powiatowe i rady miejskie. Ich organami wykonawczymi i zarządzającymi powołanymi przez sejmy były wydziały prowincji i dyrektorzy krajowi (starostowie krajowi).
Źródło:
1. R. Stawicki, Samorząd terytorialny w II Rzeczypospolitej – zarys prawno-historyczny, Kancelaria Senatu, Grudzień 2015.
2. A. Simińska, Wielkie Księstwo Poznańskie i zabór pruski, ćwiczenia historia administracji.
W tej części portalu zaprezentowano podgrupę tłoków pieczętnych, które należały do urzędów i instytucji samorządowych – jako osób prawnych, np. rada miejska, magistrat, gmina, zgromadzenie gminne, powiat, sejmik powiatowy, wydział powiatowy. Tłoki zaprezentowano w kolejności alfabetycznej względem nazwy miejscowości przywołanej w legendzie tłoka lub odtworzonej ze źródeł historycznych.

1 | kolekcja prywatna |
2 | BRUKI UNISŁAWSKIE, BRUKI KOKOCKA Wieś |
3a | mosiądz |
3b | drewno |
4 | okrągła Ø 27 mm |
5 | wypukłoryty |
6 | – |
7 | uchwyt toczony o kulistej gałce |
7a | 100 mm |
7b | 92,5 mm, w tym skuwka 8,5 mm (Ø 20 mm) |
7c | 7,5 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w półotoku górnym: + AMT FRIEDRICHSBRUCH + w półotoku dolnym: KREIS CULM |
10 | W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | – |

1 | kolekcja prywatna |
2 | DOBRCZ Urząd Gminy |
3a | mosiądz |
3b | drewno |
4 | okrągła Ø 31 mm |
5 | wklęsłoryty |
6 | – |
7 | – |
7a | 71 mm |
7b | 65 mm, w tym skuwka 7 mm (Ø 11 mm) |
7c | 6 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w półotoku górnym: • AMTSSIEGEL DER GEMEINDE • w polu: DOBRCZ w półotoku dolnym: KREIS BROMBERG |
10 | W polu pieczęci nazwa miejscowości. Powyżej i poniżej rozeta. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | – |

1 | kolekcja prywatna |
2 | GOŁOSTOWICE Gmina |
3a | mosiądz |
3b | – |
4 | okrągła Ø 26,5 mm |
5 | wklęsłoryty |
6 | na rancie matrycy znaczni prawidłowego ustawienia tłoka |
7 | brak, trzpień do jego mocowania |
7a | 32 mm |
7b | 25 mm, w tym skuwka 11 mm (Ø 23,5 mm) |
7c | 7 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w otoku: • GEMEINDE SIEGEL GOLLSCHAU • // NIMPTSCH. w polu: KREIS |
10 | W polu pieczęci tarcza dziewiętnastowieczna, na niej żelaźce strzały. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | Na rewersie wygrawerowane R. S. 63172.- |

1 | kolekcja prywatna | |
2 | GRODZISK WIELKOPOLSKI Miasto |
|
3a | mosiądz | |
3b | drewno | |
4 | owalna 32×27,5 mm | |
5 | wklęsłoryty | |
6 | – | |
7 | uchwyt toczony o spłaszczonej gałce | |
7a | 74 mm | |
7b | 71,5 mm | |
7c | 2,5 mm | |
8 | na uchwycie znacznik prawidłowego ustawienia tłoka | |
9a | majuskuła | |
9b | w otoku: SIEGEL DER STADT GRÄTZ w otoku, w pas, przedzielony baldachimem, rok : 18 16 |
|
10 | W polu pieczęci, baldachim królewski, pod nim król w koronie z berłem w ręce prawej, siedzący na ceglanym murze z założoną lewą nogą na prawą. Wokół pola pieczęci pojedyncze obrzeżenie ciągłe. | |
11 | – | |
12 |

1 | kolekcja prywatna |
2 | LINOWIEC Rada gminy |
3a | mosiądz |
3b | drewno |
4 | okrągła Ø 28 mm |
5 | wypukłoryty |
6 | na rancie matrycy sygnatura wytwórcy A.LIEBMANN – BERLIN |
7 | uchwyt toczony o kulistej gałce |
7a | 99 mm |
7b | 91 mm, w tym skuwka 8,5 mm (Ø 20 mm) |
7c | 8 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w otoku: * GEMEINDEVORSTAND LINOWITZ * // KR (eis)). LOEBAU |
10 | W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | – |

1 | kolekcja prywatna |
2 | KĘPNO Rada powiatu |
3a | mosiądz |
3b | – |
4 | okrągła Ø 35 mm |
5 | wklęsłoryty |
6 | – |
7 | uchwyt toczony o wydłużonej gałce |
7a | 108 mm |
7b | 99 mm, w tym skuwka 10 mm ( Ø 16 mm) |
7c | 9 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w półotoku górnym: * KREIS – AUSSCHUSS DES KREISES* w półotoku dolnym: KEMPEN I (n). POSEN |
10 | W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz pola pieczęci pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | – |

1 | kolekcja prywatna |
2 | KOSTRZYN Waga miejska |
3a | mosiądz |
3b | stal |
4 | okrągła Ø 30 mm |
5 | wklęsłoryty |
6 | – |
7 | uchwyt toczony o wydłużonej gałce |
7a | 53 mm |
7b | 47,5 mm |
7c | 5,5 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w półotoku górnym: + STADT – WAAGE + w polu: 1680 w półotoku dolnym: ZU KOSTRZYN |
10 | W polu pieczęci herb miasta, na tarczy renesansowej dwa skrzyżowane miecze sztychami ku dołowi, po prawej i lewej dwa półksiężyce zwrócone rogami ku sobie, poniżej i powyżej dwie gwiazdy sześciopromienne. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | – |

1 | kolekcja prywatna |
2 | LEGNICA Miejska szkoła realna stopnia licealnego |
3a | mosiądz |
3b | drewno |
4 | okrągła Ø 32 mm |
5 | wklęsłoryty |
6 | – |
7 | uchwyt toczony o spłaszczonej gałce |
7a | 118 mm |
7b | 110 mm, w tym skuwka 6,5 mm (Ø 15 mm) |
7c | 8 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w otoku: * STÄDTISCHE OBER – REALSCHULE // LIEGNITZ * |
10 | W polu pieczęci, na tle gronostajowego płaszcza zwieńczonego koroną otwartą o pięciu fleuronach, na tarczy wspięty w lewo lew z rozdwojonym ogonem trzymający skrzyżowane klucze piórami ku górze i na zewnątrz. W klejnocie wspięty lew z rozdwojonym ogonem trzymający skrzyżowane klucze piórami ku górze i na zewnątrz. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | Szkoła funkcjonowała w latach 1866 – 1937 |

1 | kolekcja prywatna |
2 | LISEWO Odział Powiatowej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej w Chełmnie |
3a | mosiądz |
3b | drewno |
4 | okrągła Ø 34,5 mm |
5 | wypukłoryty |
6 | na rancie matrycy sygnatura wytwórcy H. Schneider Fürstenwalde i znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
7 | uchwyt toczony o kulistej gałce |
7a | 92 mm |
7b | 81 mm, w tym skuwka 10 mm |
7c | 11 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w otoku: * ZAHLSTELLE LISSEWO, DER KREIS – SPARKASSE CULM. |
10 | W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | – |

1 | kolekcja prywatna |
2 | ORZEŁEK (WORDEL) Urząd Gminy |
3a | mosiądz |
3b | – |
4 | okrągła Ø 32,5 mm |
5 | wklęsłoryty |
6 | na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka oraz sygnatura wytwórcy: Carl Hellmuth // CASSEL |
7 | brak, trzpień do jego zamocowania |
7a | 38 mm |
7b | 30 mm |
7c | 8 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w półotoku górnym:AMTSSIEGEL DER w polu: GEMEINDE // WORDEL // REG (ierung): BEZ (irk) . w półotoku dolnym: MARIENWERDER |
10 | W polu pieczęci napis w trzech wierszach. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | – |

1 | kolekcja prywatna |
2 | PAPOWO TORUŃSKIE Zarząd obszaru wolnego sołectwa |
3a | mosiądz |
3b | drewno |
4 | okrągła Ø 33 mm |
5 | wklęsłoryty |
6 | – |
7 | uchwyt w formie nieregularnego prostopadłościanu |
7a | 34 mm |
7b | 30 mm |
7c | 4 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w otoku: * ORT = VORSTAND DER FREISCHULZEREI PAPAU w polu: KREIS = THORN |
10 | W polu pieczęci, oddzielonym od pola legendy pojedynczym obrzeżeniem ciągłym, ceglany mur forteczny z blankowaniem i trzema blankowanymi basztami jednakowej wysokości. W basztach po jednym otworze strzelniczym. W murze brama z podwojami, prawa połowa podwoi otwarta: na podwojach okucie. Powyżej baszt belka (górna krawędź tarczy?), ponad nią półpostać anioła z rozpostartymi skrzydłami podtrzymująca oburącz belkę. Poniżej wizerunku napis na belce. Na zewnątrz, wokół pola legendy, podwójne obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | Wolne sołectwo https://pl.wikipedia.org/wiki/Wolne_so%C5%82ectwo |

1 | kolekcja prywatna |
2 | PYZDRY Magistrat |
3a | mosiądz |
3b | – |
4 | okrągła Ø 31 mm |
5 | wklęsłoryty |
6 | na rewersie matrycy sygnatura STEMPEL-KAISER // BERLIN |
7 | brak, trzpień do jego zamocowania |
7a | 26 mm |
7b | 19 mm |
7c | 7 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w półotoku górnym: MAGISTRAT PEISERN w półotoku dolnym: * PYZDRY * |
10 | W polu pieczęci ceglany mur forteczny z trzema zamkniętymi bramami, środkowa wyższa. Nad murem dwie skrajne blankowane wieże, każda z pojedynczym oknem. Pomiędzy wieżami dwie łukowe przypory, każda z pojedynczym oknem. Ponad przyporami korona o pięciu pałkach, połączona ze szczytami skrajnych wież gałązkami laurowymi?. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | – |

1 | kolekcja prywatna |
2 | RAWICZ Policja (administracja) |
3a | mosiądz |
3b | drewno |
4 | okrągła Ø 28,6 mm |
5 | wypukłoryty |
6 | na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
7 | uchwyt toczony o spłaszczonej gałce |
7a | 107 mm |
7b | 100 mm, w tym skuwka 8 mm (Ø 16 mm) |
7c | 9,5 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w otoku: POLIZEI – VERWALTUNG ZU RAWITSCH * |
10 | W polu pieczęci herb miasta Rawicza przedstawiający na tarczy renesansowej stąpającego niedźwiedzia. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | Reprodukcja podobnej pieczęci znajduje się w publikacji „Sygillograficzne raviciana ze zbirów Muzeum Ziemi Rawickiej”, s. 23. |


1 | kolekcja prywatna |
2 | REJOWIEC Rada gminy |
3a | mosiądz |
3b | – |
4 | okrągła Ø 33 mm |
5 | wklęsłoryty |
6 | na rancie matrycy sygnatura wytwórcy: THEODOR KAISER // BERLIN (….) 12 |
7 | brak, trzpień do jego zamocowania |
7a | 33,5 mm |
7b | 24,5 mm |
7c | 9 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w półotoku górnym: GEMEINDE – VORSTAND w polu: ZU // REVIER // KREIS w półotoku dolnym: WONGROWITZ |
10 | W polu pieczęci napis w trzech wierszach. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | – |

1 | kolekcja prywatna |
2 | ROGACZEWO MAŁE Zarząd ziemski |
3a | mosiądz |
3b | – |
4 | okrągła Ø 29 mm |
5 | wklęsłoryty |
6 | na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka oraz sygnatura wytwórcy: EHLERT // POSEN |
7 | brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania |
7a | 26,5 mm |
7b | 17,5 mm |
7c | 9 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w półotoku górnym: DER GUTSVORSTEHER w półotoku dolnym: KREIS KOSTEN w polu: ZU // KLEIN – // ROGACZEWO |
10 | W polu pieczęci nazwa miejscowości, poniżej ozdobna rozeta w pas. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie perełkowe. |
11 | – |
12 | – |

1 | kolekcja prywatna | |
2 | STARE KUROWO (ALT-CARBE) Gmina |
|
3a | mosiądz | |
3b | drewno | |
4 | okrągła Ø 33 mm | |
5 | wklęsłoryty | |
6 | na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tloka | |
7 | uchwyt toczony o spłaszczonej gałce, lakierowany na czarno | |
7a | 107 mm | |
7b | 98,5 mm, w tym skuwka 6,5 mm | |
7c | 8,5 mm | |
8 | – | |
9a | majuskuła, minuskuła | |
9b | w otoku: • Siegel der Gemeinde Alt-Carbe • // Kreis Friedeberg n/M. |
|
10 | W polu pieczęci, oddzielonym od pola legendy pojedynczym obrzeżeniem ciągłym, sześciopromienna gwiazda złożona z sześciu deltoidów wypukłych dzielonych przekątnymi. Na zewnątrz, wokół pola legendy, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. | |
11 | – | |
12 | Inne spotykane nazwy miejscowości: Altkarbe, Alt Karbe, Altcarbe. |

1 | kolekcja prywatna |
2 | WYDRZNO (WIEDERSSE) Biuro (Sołtys?) |
3a | mosiądz |
3b | drewno |
4 | okrągła Ø 27 mm |
5 | wklęsłoryty |
6 | – |
7 | uchwyt toczony o spłaszczonej gałce |
7a | 97 mm |
7b | 89.5 mm, w tym skuwka 12 mm (Ø 18 mm) |
7c | 7,5 mm |
8 | – |
9a | majuskuła |
9b | w półotoku górnym: AMT WIEDERSEE w półotoku dolnym: KREIS GRAUDENZ |
10 | W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz pola pieczęci pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
11 | – |
12 | – |