Pieczęcie urzędów i instytucji samorządowych (zabór pruski)

Instytucje samorządowe na ziemiach polskich w XIX w. były kształtowane w ramach systemów administracyjno-politycznych państw zaborczych, pod panowaniem których się znalazły. Generalnie system samorządowy funkcjonował w oparciu o rozwiązania prawne tych państw, jednak często z licznymi ograniczeniami.

Na ziemiach zaboru pruskiego stosunkowo wcześnie zaczęto organizować samorząd szczebla podstawowego (gminnego), w tym samorząd miejski. Na mocy rozporządzenia królewskiego z 1808 r., które ustanawiało miasta podmiotami prawa publicznego, powołano samorządy miejskie. Organem stanowiącym miasta była wyłaniana w wyborach rada miejska, a władzę wykonawczą sprawował magistrat powoływany przez radę. Na czele magistratu stał burmistrz lub nadburmistrzowie. Dodatkowo w skład magistratu wchodzili ławnicy.

W gminie wiejskiej władzę uchwałodawczą sprawowało zgromadzenie gminne wybierane przez mieszkańców danej gminy, zaś władzę wykonawczą sprawował naczelnik gminy wraz z ławnikiem.

Kolejnym szczeblem w strukturze samorządowej był powiat. Na jego czele stał landrat (starosta). Władzę w powiecie sprawował wybieralny sejmik oraz wyłaniany przezeń wydział powiatowy na czele ze starostą, powoływanym przez króla. Starosta spełniał dwie funkcje: był organem administracji rządowej w powiecie oraz organem samorządowym – kierował wydziałem powiatowym.

Powyżej powiatu znajdowała się rejencja, która była kolejnym szczeblem podziału administracyjnego Królestwa Prus, jednak bez funkcji samorządowych. Była ona organem administracji rządowej.

Najwyższą jednostka podziału administracyjnego była prowincja. Na czele prowincji stał nadprezydent, który był przedstawicielem rządu powoływanym przez króla. Nadprezydent był też jednocześnie prezydentem niższej jednostki administracji – rejencji, znajdującej się w jego siedzibie. W prowincjach od 1879 r. (w prowincji poznańskiej od 1889 r.) zaczęły działać samorządy terytorialne z sejmami prowincjonalnymi na czele, wybieranymi przez sejmiki powiatowe i rady miejskie. Ich organami wykonawczymi i zarządzającymi powołanymi przez sejmy były wydziały prowincji i dyrektorzy krajowi (starostowie krajowi).

Źródło:
1. R. Stawicki, Samorząd terytorialny w II Rzeczypospolitej – zarys prawno-historyczny, Kancelaria Senatu, Grudzień 2015.
2. A. Simińska, Wielkie Księstwo Poznańskie i zabór pruski, ćwiczenia historia administracji.

W tej części portalu zaprezentowano podgrupę tłoków pieczętnych, które należały do urzędów i instytucji samorządowych – jako osób prawnych, np. rada miejska, magistrat, gmina, zgromadzenie gminne, powiat, sejmik powiatowy, wydział powiatowy. Tłoki zaprezentowano w kolejności alfabetycznej względem nazwy miejscowości przywołanej w legendzie tłoka lub odtworzonej ze źródeł historycznych.

1	kolekcja prywatna
2	BRUKI UNISŁAWSKIE, BRUKI KOKOCKA Wieś
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 27 mm
5	wypukłoryty
6	–
7	uchwyt toczony o kulistej gałce
7a	100 mm
7b	92,5 mm, w tym skuwka 8,5 mm (Ø 20 mm)
7c	7,5 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: + AMT FRIEDRICHSBRUCH + w półotoku dolnym: KREIS CULM
10	W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	DOBRCZ Urząd Gminy
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 31 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	–
7a	71 mm
7b	65 mm, w tym skuwka 7 mm (Ø 11 mm)
7c	6 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: • AMTSSIEGEL DER GEMEINDE • w polu: DOBRCZ w półotoku dolnym: KREIS BROMBERG
10	W polu pieczęci nazwa miejscowości. Powyżej i poniżej rozeta. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	GOŁOSTOWICE Gmina
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 26,5 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy znaczni prawidłowego ustawienia tłoka
7	brak, trzpień do jego mocowania
7a	32 mm
7b	25 mm, w tym skuwka 11 mm (Ø 23,5 mm)
7c	7 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w otoku: • GEMEINDE SIEGEL GOLLSCHAU • // NIMPTSCH. w polu: KREIS
10	W polu pieczęci tarcza dziewiętnastowieczna, na niej żelaźce strzały. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	Na rewersie wygrawerowane R. S. 63172.-

1	kolekcja prywatna
2	GRODZISK WIELKOPOLSKI Miasto
3a	mosiądz
3b	drewno
4	owalna 32×27,5 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	uchwyt toczony o spłaszczonej gałce
7a	74 mm
7b	71,5 mm
7c	2,5 mm
8	na uchwycie znacznik prawidłowego ustawienia tłoka
9a	majuskuła
9b	w otoku: SIEGEL DER STADT GRÄTZ w otoku, w pas, przedzielony baldachimem, rok : 18 16
10	W polu pieczęci, baldachim królewski, pod nim król w koronie z berłem w ręce prawej, siedzący na ceglanym murze z założoną lewą nogą na prawą. Wokół pola pieczęci pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12

1	kolekcja prywatna
2	GRODZISK WIELKOPOLSKI Urząd Starosty
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 32 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka oraz sygnatura wytwórcy: EHLERT // POSEN
7	uchwyt toczony o spłaszczonej gałce
7a	87 mm
7b	79 mm
7c	8 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w otoku: *KÖNIGL (iches). LANDRATHS – AMT DES KREISES // GRÄTZ.*
10	W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie perełkowe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	JARACZEWO Magistrat
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 30 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	uchwyt toczony o kulistej gałce, lakierowany na czarno, na gałce znacznik prawidłowego ustawienia tłoka, na szczycie uchwytu pineska z sygnaturą wytwórcy: THEODOR KAISER // BERLIN SW. 68 // Stempelfabrik
7a	91 mm
7b	85 mm, w tym skuwka 12 mm (Ø 14 mm)
7c	6 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w otoku: * MAGISTRAT ZU JARATSCHEWO
10	W polu pieczęci, na tarczy szwajcarskiej, ruszt św. Wawrzyńca. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłę.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	KARZEC Urząd Gminy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 32 mm
5	wypukłoryty
6	na rancie matrycy sygnatura wytwórcy: TH. KAISER // BERLIN 12
7	brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania
7a	33 mm
7b	–
7c	6 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: GEMEINDE-VORSTAND w półotoku dolnym: GOSTYN w polu: ZU // KARZEC // KREIS
10	W polu pieczęci napis w trzech wierszach (w środkowym nazwa miejscowości). Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	KĘPNO Rada powiatu
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 35 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	uchwyt toczony o wydłużonej gałce
7a	108 mm
7b	99 mm, w tym skuwka 10 mm ( Ø 16 mm)
7c	9 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: * KREIS – AUSSCHUSS DES KREISES* w półotoku dolnym: *KEMPEN I (n).* POSEN**
10	W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz pola pieczęci pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	KOSTRZYN Waga miejska
3a	mosiądz
3b	stal
4	okrągła Ø 30 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	uchwyt toczony o wydłużonej gałce
7a	53 mm
7b	47,5 mm
7c	5,5 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: + STADT – WAAGE + w polu: 1680 w półotoku dolnym: ZU KOSTRZYN
10	W polu pieczęci herb miasta, na tarczy renesansowej dwa skrzyżowane miecze sztychami ku dołowi, po prawej i lewej dwa półksiężyce zwrócone rogami ku sobie, poniżej i powyżej dwie gwiazdy sześciopromienne. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	LEGNICA Miejska szkoła realna stopnia licealnego
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 32 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	uchwyt toczony o spłaszczonej gałce
7a	118 mm
7b	110 mm, w tym skuwka 6,5 mm (Ø 15 mm)
7c	8 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w otoku: * STÄDTISCHE OBER – REALSCHULE // LIEGNITZ *
10	W polu pieczęci, na tle gronostajowego płaszcza zwieńczonego koroną otwartą o pięciu fleuronach, na tarczy wspięty w lewo lew z rozdwojonym ogonem trzymający skrzyżowane klucze piórami ku górze i na zewnątrz. W klejnocie wspięty lew z rozdwojonym ogonem trzymający skrzyżowane klucze piórami ku górze i na zewnątrz. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	Szkoła funkcjonowała w latach 1866 – 1937

1	kolekcja prywatna
2	LINOWIEC Rada gminy
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 28 mm
5	wypukłoryty
6	na rancie matrycy sygnatura wytwórcy A.LIEBMANN – BERLIN
7	uchwyt toczony o kulistej gałce
7a	99 mm
7b	91 mm, w tym skuwka 8,5 mm (Ø 20 mm)
7c	8 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w otoku: * GEMEINDEVORSTAND LINOWITZ * // KR (eis)). LOEBAU
10	W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	PAPOWO TORUŃSKIE Zarząd obszaru wolnego sołectwa
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 33 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	uchwyt w formie nieregularnego prostopadłościanu
7a	34 mm
7b	30 mm
7c	4 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w otoku: * ORT = VORSTAND DER FREISCHULZEREI PAPAU w polu: KREIS = THORN
10	W polu pieczęci, oddzielonym od pola legendy pojedynczym obrzeżeniem ciągłym, ceglany mur forteczny z blankowaniem i trzema blankowanymi basztami jednakowej wysokości. W basztach po jednym otworze strzelniczym. W murze brama z podwojami, prawa połowa podwoi otwarta: na podwojach okucie. Powyżej baszt belka (górna krawędź tarczy?), ponad nią półpostać anioła z rozpostartymi skrzydłami podtrzymująca oburącz belkę. Poniżej wizerunku napis na belce. Na zewnątrz, wokół pola legendy, podwójne obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	Wolne sołectwo https://pl.wikipedia.org/wiki/Wolne_so%C5%82ectwo

1	kolekcja prywatna
2	PYZDRY Magistrat
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 31 mm
5	wklęsłoryty
6	na rewersie matrycy sygnatura STEMPEL-KAISER // BERLIN
7	brak, trzpień do jego zamocowania
7a	26 mm
7b	19 mm
7c	7 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: MAGISTRAT PEISERN w półotoku dolnym: * PYZDRY *
10	W polu pieczęci ceglany mur forteczny z trzema zamkniętymi bramami, środkowa wyższa. Nad murem dwie skrajne blankowane wieże, każda z pojedynczym oknem. Pomiędzy wieżami dwie łukowe przypory, każda z pojedynczym oknem. Ponad przyporami korona o pięciu pałkach, połączona ze szczytami skrajnych wież gałązkami laurowymi?. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	STARE KUROWO (ALT-CARBE) Gmina
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 33 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tloka
7	uchwyt toczony o spłaszczonej gałce, lakierowany na czarno
7a	107 mm
7b	98,5 mm, w tym skuwka 6,5 mm
7c	8,5 mm
8	–
9a	majuskuła, minuskuła
9b	w otoku: • Siegel der Gemeinde Alt-Carbe • // Kreis Friedeberg n/M.
10	W polu pieczęci, oddzielonym od pola legendy pojedynczym obrzeżeniem ciągłym, sześciopromienna gwiazda złożona z sześciu deltoidów wypukłych dzielonych przekątnymi. Na zewnątrz, wokół pola legendy, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	Inne spotykane nazwy miejscowości: Altkarbe, Alt Karbe, Altcarbe.

1	kolekcja prywatna
2	LISEWO Odział Powiatowej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej w Chełmnie
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 34,5 mm
5	wypukłoryty
6	na rancie matrycy sygnatura wytwórcy H. Schneider Fürstenwalde i znacznik prawidłowego ustawienia tłoka
7	uchwyt toczony o kulistej gałce
7a	92 mm
7b	81 mm, w tym skuwka 10 mm
7c	11 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w otoku: * ZAHLSTELLE LISSEWO, DER KREIS – SPARKASSE CULM.
10	W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	LUDZISKO Gmina
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 33 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania
7a	39 mm
7b	31 mm
7c	8 mm
8	–
9a	majuskuła, minuskuła
9b	w półotoku górnym: Amtssiegel w półotoku dolnym: KREIS STRELNO w polu: der // Gemeinde // LUDZISK
10	W polu pieczęci napis w trzech wierszach (w trzecim nazwa miejscowości). Poniżej rozeta w pas. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	ŁĘKA MAŁA Urząd Gminy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 32 mm
5	wypukłoryty
6	na rancie matrycy sygnatura wytwórcy: TH. KAISER // BERLIN 12
7	brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania
7a	34 mm
7b	–
7c	6 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: GEMEINDE-VORSTAND w półotoku dolnym: GOSTYN w polu: ZU // KLEIN LENKA // KREIS
10	W polu pieczęci napis w trzech wierszach (w środkowym nazwa miejscowości). Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	OPOLE Miasto
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 30 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania
7a	20 mm
7b	16 mm, w tym cokół 4 mm (20,5 x 20,5 mm)
7c	4 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w polu (w półotoku dolnym): STADT OPPELN
10	W polu pieczęci tarcza dwudzielna w słup. W polu pierwszym pół orła, w polu drugim pół krzyża trójlistnego. Powyżej tarczy korona muralis o pięciu blankowanych basztach. Po bokach tarczy gwiazda. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	ORZEŁEK (WORDEL) Urząd Gminy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 32,5 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka oraz sygnatura wytwórcy: Carl Hellmuth // CASSEL
7	brak, trzpień do jego zamocowania
7a	38 mm
7b	30 mm
7c	8 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym:AMTSSIEGEL DER w polu: *GEMEINDE // WORDEL // REG (ierung): BEZ (irk)* . w półotoku dolnym: MARIENWERDER**
10	W polu pieczęci napis w trzech wierszach. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	RAWICZ Policja (administracja)
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 28,6 mm
5	wypukłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka
7	uchwyt toczony o spłaszczonej gałce
7a	107 mm
7b	100 mm, w tym skuwka 8 mm (Ø 16 mm)
7c	9,5 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w otoku: POLIZEI – VERWALTUNG ZU RAWITSCH *
10	W polu pieczęci herb miasta Rawicza przedstawiający na tarczy renesansowej stąpającego niedźwiedzia. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	Reprodukcja podobnej pieczęci znajduje się w publikacji „Sygillograficzne raviciana ze zbirów Muzeum Ziemi Rawickiej”, s. 23.

1	kolekcja prywatna
2	REJOWIEC Rada gminy
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 33 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy sygnatura wytwórcy: THEODOR KAISER // BERLIN (….) 12
7	brak, trzpień do jego zamocowania
7a	33,5 mm
7b	24,5 mm
7c	9 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: GEMEINDE – VORSTAND w polu: ZU // REVIER // KREIS w półotoku dolnym: WONGROWITZ
10	W polu pieczęci napis w trzech wierszach. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	ROGACZEWO MAŁE Zarząd ziemski
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 29 mm
5	wklęsłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka oraz sygnatura wytwórcy: EHLERT // POSEN
7	brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania
7a	26,5 mm
7b	17,5 mm
7c	9 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: DER GUTSVORSTEHER w półotoku dolnym: KREIS KOSTEN w polu: ZU // KLEIN – // ROGACZEWO
10	W polu pieczęci nazwa miejscowości, poniżej ozdobna rozeta w pas. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie perełkowe.
11	–
12	–

1	kolekcja prywatna
2	WILKANÓW Gmina w hrabstwie kłodzkim
3a	mosiądz
3b	–
4	okrągła Ø 29 mm
5	wypukłoryty
6	na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka
7	brak uchwytu, trzpień do jego zamocowania
7a	41 mm
7b	–
7c	8 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w polu: *GEM (einde): // SI (e)* G (el): // WÖLFELS- // DORF // GRAFSCH (aft): // GLATZ.**
10	W polu pieczęci napis w sześciu wierszach (w trzecim i czwartym nazwa miejscowości). Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	Zobacz dodatkowo: Hrabstwo kłodzkie

1	kolekcja prywatna
2	WYDRZNO (WIEDERSSE) Biuro (Sołtys?)
3a	mosiądz
3b	drewno
4	okrągła Ø 27 mm
5	wklęsłoryty
6	–
7	uchwyt toczony o spłaszczonej gałce
7a	97 mm
7b	89.5 mm, w tym skuwka 12 mm (Ø 18 mm)
7c	7,5 mm
8	–
9a	majuskuła
9b	w półotoku górnym: AMT WIEDERSEE w półotoku dolnym: KREIS GRAUDENZ
10	W polu pieczęci orzeł pruski w koronie, z berłem i jabłkiem w szponach oraz monogramem FR na piersi. Na zewnątrz pola pieczęci pojedyncze obrzeżenie ciągłe.
11	–
12	–