Instytucje samorządowe na ziemiach polskich w XIX w. były kształtowane w ramach systemów administracyjno-politycznych państw zaborczych, pod panowaniem których się znalazły. Generalnie system samorządowy funkcjonował w oparciu o rozwiązania prawne tych państw, jednak często z licznymi ograniczeniami.
W Królestwie Polskim (zabór rosyjski) samorządność lokalna była najsłabiej rozwinięta i zaczęła być kształtowana stosunkowo późno. Wynikało to z faktu, że w samym Imperium Rosyjskim samorząd terytorialny zaczęto tworzyć dopiero w latach 1864 – 1870 (samorząd ziemski, powiatowy, gubernialny i na końcu miejski). Przy czym Królestwo Polskie zostało wyłączone z tego procesu i ograniczono się tutaj tylko do tworzenia samorządu gminnego. Na mocy ukazu z 19 lutego/2 marca 1864 r. powołano gminę wiejską zbiorową, w skład której mogły wchodzić wsie, (każda stanowiła gromadę ze swoim samorządem gromadzkim), obszary dworskie oraz osady. Organami wykonawczymi samorządu wiejskiego był wójt i sołtys, natomiast organami nadzorującymi (stanowiącymi i kontrolnymi) były zgromadzenia (zebrania) gminne i gromadzkie.
Samorząd miejski ze względu na wyłączenie Królestwa Polskiego z rosyjskiej reformy samorządowej, nie został wprowadzony na jego terenach, co było rzadkością w skali Europy. Pierwsze próby jego organizacji wraz z samorządem powiatowym zostały podjęte na terenie Królestwa w czasie I wojny światowej.
Źródło: B. Kołaczkowski, M. Ratajczak, Wpływ odzyskania niepodległości na kształt struktur i zakres samodzielności władz samorządu terytorialnego na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego, Studia prawa publicznego nr 3, 2013.
W tej części portalu zaprezentowano podgrupę tłoków pieczętnych, które należały do urzędów i instytucji samorządowych – jako osób prawnych, np. gmina, gromada, obszar dworski, kasa oszczędnościowa gminna i powiatowa. Tłoki zaprezentowano w kolejności alfabetycznej względem nazwy miejscowości przywołanej w legendzie tłoka lub odtworzonej ze źródeł historycznych.
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | CZERSK Zarząd Gminnej Kasy Oszczędnościowo-Pożyczkowej |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | okrągła Ø 34,5 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | – |
| 7 | uchwyt toczony o spłaszczonej gałce |
| 7a | 88 mm |
| 7b | 81 mm, w tym skuwka 13 mm |
| 7c | 7 mm |
| 8 | na uchwycie powyżej skuwki znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w polu poniżej wyobrażenia napieczętnego: УПРАВЛЕНЕ // ЧЕРСКОЙ // ГМ: (инной) ССУДО – СБЕР. (егательной) КАССЫ // ГРОИЦ. (kaгo) УѢЗ. (да) // ВАРШ: (авской) Г (уберни) |
| 10 | W polu pieczęci herb guberni warszawskiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy snop zboża przecięty wpół rzeką. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz wokół pola pieczęci pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | HORODECZNA [BIAŁORUŚ] Rada Gromady |
| 3a | mosiądz |
| 3b | – |
| 4 | prostokątna z uszczerbionymi narożnikami 18 x 22 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | – |
| 7 | uchwyt toczony o kulistej gałce |
| 7a | 75 mm |
| 7b | 72 mm, w tym skuwka 4 mm (Ø 10 mm) |
| 7c | 3 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w polu: ПЕЧАТЬ // ГОРОДЫСКАГО // СЕЛЬСKАГО // ДОБРОСОВ (ета). |
| 10 | W polu pieczęci w czterwch wierszach nazwa dysponenta. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | W miejscowym majątku w dzieciństwie bywał Adam Mickiewicz |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | KIEŁCZYGŁÓW Zarząd Gminnej Kasy Oszczędnościowo – Pożyczkowej |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | okrągła Ø 29 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | – |
| 7 | uchwyt toczony o kulistej gałce, rekonstrukcja |
| 7a | 99 mm |
| 7b | 91 mm, w tym skuwka 9 mm (Ø 16 mm) |
| 7c | 8 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w półotoku zewnętrznym górnym: УПРАВЛЕНІЯ w otoku wewnętrznym: • КЕЛЧИГЛОВСКОЙ ГМИННОЙ ССУДОСБЕРЕГАТЕЛЬНОЙ КАССЫ |
| 10 | W polu pieczęci herb guberni kaliskiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy baranka, po bokach którego znajdują się dwa kłosy. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | KROKOCICE Zarząd gminy |
| 3a | mosiądz |
| 3b | – |
| 4 | prostokątna ze ściętymi rogami 75 x 53 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | – |
| 7 | brak, trzpień do jego zamocowania |
| 7a | 50 mm |
| 7b | 41,5 mm |
| 7c | 8,5 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła, minuskuła |
| 9b | w polu: M (инистерство). В (нутренных). Д (ел). // КРОКЦИЦКОЕ // ГМИННОЕ УПРАВЛЕНІЕ // Сърадэскаго уъэзда // КАЛИШСКОЙ ГУБЕРНІИ // Отдел // No ___ // _____дня 190__ г // дер.Крокцицкое // ??? |
| 10 | W polu pieczęci napis w 10 wierszach. Po wierszu 1, 5 rozdzielający element ozdobny o formie podłużnej rozety. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | KUPCZE [UKRAINA] Gromada |
| 3a | mosiądz |
| 3b | – |
| 4 | okrągła Ø 34 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | na rancie znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
| 7 | – |
| 7a | 48 mm |
| 7b | 42 mm, w tym stopka (Ø 16 mm) i cokół 20 mm, stanowiące z matrycą jedną całość. |
| 7c | 6 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w półotoku górnym: * ГРОМАДА * w półotoku dolnym: КУПЧЕ |
| 10 | W polu pieczęci, oddzielonym od pola legendy obrzeżeniem ciągłym, pług z kołami stojący na murawie, nad nim skrzyżowane widły drewniane, grabie i sierp. Na zewnątrz, wokół pola legendy, pojedyncze obrzeżenie ciągłe |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | LWÓW Lwowska Żydowska Szkoła Ludowa |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | okrągła Ø 35 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | – |
| 7 | uchwyt toczony o kulistej gałce, rekonstrukcja |
| 7a | 102 mm |
| 7b | 94,5 mm, w tym cokół 24 mm, stanowiący z matrycą jedną całość |
| 7c | 7,5 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: * ЛЬВОВСКОЕ ЗЕМСКОЕ ЕВР (ейское). НАРОДНОЕ УЧИЛИЩЕ w polu: ВѢД (ома). // МИН (истерству). НАРОД (ного). // ПРОСВ (ещения). |
| 10 | W polu pieczęci, oddzielonym od pola legendy pojedynczym obrzeżeniem ciągłym, napis w 3 wierszach. Na zewnątrz, wokół pola legendy, pojedyncze obrzeżenie ciągłe, |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna | |
| 2 | NOWOSIUŁKI Gromada |
|
| 3a | mosiądz | |
| 3b | – | |
| 4 | okrągła Ø 31,5 mm | |
| 5 | wklęsłoryty | |
| 6 | – | |
| 7 | brak, trzpień do jego nabicia | |
| 7a | 27 mm | |
| 7b | 20 mm | |
| 7c | 7 mm | |
| 8 | – | |
| 9a | majuskuła | |
| 9b | w otoku: * PIECZĘĆ GROMADY NOWOSIUŁKI |
|
| 10 | W polu pieczęci, wbite drzewcami w murawę, grabie skrzyżowane z kosą. Z murawy wyrasta pięć kęp trawy. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. | |
| 11 | – | |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | SKOTNIKI Zarząd Gminnej Kasy Oszczędnościowo-Pożyczkowej |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | okrągła Ø 34 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | – |
| 7 | uchwyt toczony o spłaszczonej gałce |
| 7a | 86,5 mm |
| 7b | 80,5 mm, w tym skuwka 6 mm (Ø 16,5 mm) |
| 7c | 6 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: * УПРАВЛЕНЕ СКОТНИНСКОЙ ССУДО – СБЕРЕГ (ательной). КАСС (ы). ТУРЕК (ckaгo). УѢЗ (да). КАЛ (ишской). Г (уберни). |
| 10 | W polu pieczęci herb guberni kaliskiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy baranka, po bokach którego znajdują się dwa kłosy. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | STARORYPIN Kasa Oszczędnościowo – Pożyczkowa |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | okrągła Ø 31 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
| 7 | uchwyt toczony o spłaszczonej gałce |
| 7a | 77,5 mm |
| 7b | 73 mm, w tym skuwka 5 mm |
| 7c | 5 mm (różnej grubości od 3,5 do 5 mm) |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: * СТАРАРЫПИНСKАЯ ССУДО СБЕР. (егательная) КАССА РЫПИН. (ckaгo) УѢЗ: (да) |
| 10 | W polu pieczęci herb guberni płockiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy dwie baszty, między którymi znajdują się dwa skrzyżowane klucze, a nad nimi trzy skrzyżowane kłosy. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | WIERZCHLAS (d. MIERZYCE) Zarząd gminy |
| 3a | mosiądz |
| 3b | drewno |
| 4 | okrągła Ø 32 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | – |
| 7 | uchwyt toczony o kulistej gałce |
| 7a | 95,5 mm |
| 7b | 87 mm, w tym skuwka 9 mm (Ø 13 mm), rękojeść 70 mm |
| 7c | 8,5 mm |
| 8 | na uchwycie znacznik prawidłowego ustawienia tłoka (pineska) |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: * УПР (авление). ГМ (ины). МЕРЖИЦЕ ВЕЛЮНСКАГО УѢЗД (a). КАЛИШ (ской). ГУБ (ерни). |
| 10 | W polu pieczęci herb guberni kaliskiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy baranka, po bokach którego znajdują się dwa kłosy. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | WOLA ŚWINIECKA Kasa Oszczędnościowo – Pożyczkowa |
| 3a | mosiądz |
| 3b | – |
| 4 | okrągła Ø 35 mm |
| 5 | wklęsłoryty |
| 6 | na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
| 7 | brak, trzpień do jego zamocowania |
| 7a | 30 mm |
| 7b | 23 mm |
| 7c | 7 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: * ВОЛИ-СВИНЕЦКОЙ ССУДО СБЕРЕГАТ (ельнoй): КАССЫ ТУРЕКС (ckaгo). УѢЗ: (да) |
| 10 | W polu pieczęci herb guberni kaliskiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy baranka i po jego bokach dwa kłosy. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |
| 1 | kolekcja prywatna |
| 2 | WOLA ŚWINIECKA Kasa Oszczędnościowo – Pożyczkowa |
| 3a | mosiądz |
| 3b | – |
| 4 | okrągła Ø 35 mm |
| 5 | wypukłoryty |
| 6 | na rancie matrycy znacznik prawidłowego ustawienia tłoka |
| 7 | brak, trzpień do jego zamocowania |
| 7a | 29 mm |
| 7b | 22 mm |
| 7c | 7 mm |
| 8 | – |
| 9a | majuskuła |
| 9b | w otoku: * ВОЛИ-СВИНЕЦКОЙ ССУДО СБЕРЕГАТ (ельнoй): КАССЫ ТУРЕКС (ckaгo). УѢЗ: (да) |
| 10 | W polu pieczęci herb guberni kaliskiej (wz. 1869 r.) przedstawiający na tarczy baranka i po jego bokach dwa kłosy. Nad tarczą korona cesarska. Po bokach tarczy wieniec z dębowych liści przeplatany i przewiązany u dołu wstęgą Orderu św. Andrzeja. Na zewnątrz, wokół pola pieczęci, pojedyncze obrzeżenie ciągłe. |
| 11 | – |
| 12 | – |