Małgorzata Kumorowicz
Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie
Typariusze kościołów w Różynce i Iławie
Na przestrzeni wieków decyzja o wykonaniu konkretnej pieczęci często nie leżała tylko w gestii woli jej przyszłego właściciela, ale wynikała z obowiązujących społecznie zwyczajów i wymogów prawnych. Pieczęć osobista powstawała za życia jej użytkownika, a po jego śmierci była najczęściej niszczona. Inaczej wyglądała sytuacja w instytucjach. Tutaj zazwyczaj stosowano bardziej uniwersalną formę obrazu napieczętnego oraz legendy, które nie podlegały szybkiej dezaktualizacji, co pozwalało na użytkowanie takiej pieczęci niekiedy przez parę stuleci.
Przedstawienia na typariuszach kościelnych siłą rzeczy związane były i są z ikonografią sakralną. Podkreślenie bowiem sacrum i władzy gwarantowało podwójnie nienaruszalność i wiarygodność dokumentu. Poza pieczęciami dostojników (np. biskupów), na których zasygnalizowana sylwetka odwoływała się do konkretnej osoby (dysponenta), matryce zawierały ikonografię nawiązującą do pełnionych funkcji, przedstawień biblijnych, w tym chrystologicznych, maryjnych czy wizerunków świętych.
Pojawienie się w Polsce typariuszy parafialnych związane było z zaleceniami prawa kanonicznego nakazującego uwierzytelnianie dokumentów; od synodu w 1257 r. – sygnowanie pieczęcią z nazwą kościoła, przy której pleban pełnił posługę, od synodu w 1411 r. – pieczęcią z wizerunkiem świętego patrona. Nie zmieniło to jednak faktu, że na większości dokumentów i tak wciąż stawiano raczej odcisk pieczęci osobistej proboszcza. Dopiero w myśl postanowień soboru trydenckiego (przyjętych w Polsce w 1577 r.), usankcjonowano definitywnie formalizowanie dokumentów za pomocą określonych pieczęci parafialnych.
Powstałe wówczas kancelarie parafialne, jako samodzielne urzędy poświadczające wydawane wypisy z metryk oraz od połowy XVIII w. pieczętujące protokoły wizytacyjne, siłą rzeczy musiały posiadać własny typariusz z adekwatną treścią rozpoznawalną przez parafian i szerszą społeczność. Znacznie silniej reprezentujący pozycję parafii niż stempel osobisty.
Decyzję o wykonaniu pieczęci i jej treści zapewne podejmował sam proboszcz w oparciu o przyjęte normy, wypracowany kanon i często własną inwencję. Strona artystyczna i jasność przekazu zależały od grawera. Zapis legend otokowych był niepodważalnym komunikatem o dysponencie tłoka, jego kategorii kościelno-prawnej, natomiast strona obrazowa (często uproszczona) w zdecydowanej liczbie nawiązywała do patrona lokalnej społeczności (patrocinium kościoła) lub szczególnego kultu świętych w danym miejscu. To ona – mówiąc w przenośni – odpowiadała za katechizację niepiśmiennych.
Na prezentowanym typariuszu kościoła w Różynce (pow. Olsztyn) wyobrażono właśnie taką postać (il. 1). Atrybuty, takie jak kapelusz, kij pielgrzymi, sakwa i bukłak na wodę sugerują, że jest to św. Jakub . Patron diecezji, ale bynajmniej nie lokalnego kościoła. W Różynce bowiem, od konsekracji w 1606 r., kościół nosił miano św. Mateusza Apostoła. Jednak jak wiele świątyń wiejskich w tamtych czasach, ze względu na szczupłą obsadę duchowną, miał charakter filialny. Do czasów nam współczesnych podlegał parafii w Kwiecewie, której to właśnie patronuje św. Jakub.
Il. 1 i 2. Typariusz kościoła filialnego w Różynce, mosiądz, drewno, XVIII w., śr. 45 mm, wys. 94 mm,
Fot. G. Kumorowicz
Proboszcz zamawiający tłok pieczęci, umieszczając na matrycy wizerunek tegoż świętego, nie tylko podkreślił jego kult w diecezji i swojej rodzimej parafii, uwypuklił również podległość administracyjną Różynki w stosunku do Kwiecewa. O tym, że pieczętowane dokumenty odnoszą się do kościoła filialnego, informuje jedynie napis w legendzie. Po dywizorze w formie ukształtowanego w krzyż liścia czytamy: ECCLESIA. QVOCENSIS ROSENGARTENSIS 1.7.2.8
Postać świętego, jak w wielu tego typu pieczęciach o charakterze ponadczasowym, przedstawiona jest na prawie neutralnym tle. Wyodrębniona z przestrzeni krajobrazowej, do której w tym konkretnie przypadku nawiązuje jedynie kępa trawy pod stopami, sugerująca drogę wędrówki. Zabieg zastosowany ze względu na ograniczoną powierzchnię pola pieczęci.
Il. 3. Kościół w Różynce, widok z 2021 r. (domena publiczna)
Obecny kościół w Różynce powstał w 1604 roku. Świątynię konsekrował 26 listopada 1606 roku ks. biskup Szymon Rudnicki. Wieża kościelna pochodzi z XVII wieku. W roku 1912 dobudowano nowe prezbiterium z zakrystią i kruchtę. Wyposażenie kościoła pochodzi z XIX wieku. W świątyni znajduje się ołtarz główny, późnoklasycystyczny autorstwa C. Biereichela, namalowany około 1830 roku. Obecnie siedziba parafii mieści się w Różynce, choć był czas, gdy księża dojeżdżali z Kwiecewa do Różynki.
W wyobrażeniach napieczętnych często pojawiały się także motywy architektoniczne, zarówno w postaci całych budowli (np. pieczęcie miejskie), jak i obramień kompozycji znajdujących się w polu pieczęci. Ciekawym przykładem jest drugi typariusz, z wizerunkiem kościoła umieszczonym w miejscu preferowanego zazwyczaj wyobrażenia patrona, jako znaku parafii.
Il. 4 i 5. Typariusz kościoła pw. Przemienienia Pańskiego w Iławie, mosiądz, drewno, XVIII w., śr. 32 mm, wys. 57 mm,
Fot. G. Kumorowicz
Inwencja proboszcza skupiła się na ukazaniu w ikonografii pieczęci wiekowości i okazałości samej świątyni jako takiej. Na matrycy widzimy zatem w polu pieczęci murowaną, masywną budowlę z wysmukłą wieżą, a w otoku legendę: SIEGEL : DER : DEUTSCH : EYLAVSCHEN : KIRCHE. / ERBAVT 1318. Charakter przedstawionej architektury i tekst pozwalają na przypisanie go kościołowi pw. Przemienienia Pańskiego w Iławie.
Il. 6. Fasada zachodnia kościoła pw. Przemienienia Pańskiego w Iławie (domena publiczna)
Kościół ten został zbudowany w stylu gotyckim w latach 1317-1325. Pond 200 lat później w 1550 roku wykonano renesansową wieżę. Obiekt pełnił rolę głównego kościoła parafialnego miasta. Mimo że parafia znajdowała się pod patronatem krzyżackim, faktyczną opiekę nad kościołem od początku sprawowali miejscowi mieszczanie, których zamożność decydowała o jego stanie. Przy kościele działało bractwo kościelne Bożego Ciała, które skupiało miejscową elitę. Kościół był kilkakrotnie przebudowywany. Ostatnia poważna przebudowa miała miejsce w latach 1903-1905.
Zaprezentowane tłoki pieczętne kościołów w Różynce i Iławie stanowią fragment kolekcji zgromadzonej w Gabinecie Numizmatycznym Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.
Tekst opublikowany na stronie Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie (08.02.2022)
https://muzeum.olsztyn.pl/