Pieczęć rodziny Rothschildów

Janusz Giersz

Pieczęć Rothschildów
– świadek tworzenia niebywałej rodzinnej fortuny w XIX w.

Największe rodziny magnackie swoje ogromne majątki budowały niejednokrotnie co najmniej przez kilka wieków. Dochody pozyskiwane były głównie z rozległych latyfundiów oraz handlu różnymi produktami. Oprócz tego czerpali je z nadań nowych ziem, przywilejów, darowizn oraz spadków. Zdarzały się jednak przypadki rodzin, pochodzących z innych warstw społecznych, które swój stan posiadania, niejednokrotnie w rozkwicie dorównujący fortunom magnackim, budowały w o wiele krótszym okresie, liczonym zaledwie w dwóch, trzech pokoleniach. Decydowała wytrwała praca, wiedza, a szczególnie odpowiednia motywacja i gotowość do podejmowania różnych ryzyk oraz wykorzystywania nadarzających się okazji. Dzięki temu przedstawiciele tych rodzin mogli z czasem wejść do grona elit mających decydujący wpływ na gospodarkę i politykę niejednego kraju. Przykładem takiej rodziny jest rodzina Rothschildów.

Wśród wielu pamiątek towarzyszących losom tej rodziny jest mały, niepozorny przedmiot – tłok pieczęci (il. 1). Z perspektywy czasu można powiedzieć, że jest on ważnym świadkiem historii zarówno jego właścicieli (dysponentów), jak i zdarzeń z epoki, w której był używany do uwierzytelniania określonych dokumentów. Z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że pieczęć ta uwierzytelniała część największych transakcji finansowych w XIX w. Zależność ta dotyczyła także terenów Polski, ponieważ byłe dobra ziemskie tej rodziny znajdują się m.in. w naszym kraju.

Il.1. Pieczęć Rothschildów, kolekcja prywatna. Fot. J. Giersz

W rodzinie siła

Powiedzenie, „że z rodziną dobrze wychodzi się tylko na zdjęciu” nie pasuje w zupełności do tego rodu. Historia jego powstania sięga końca XVI w. i wiążę się z Frankfurtem nad Menem. Nazwisko zaś pochodzi od oznaczonego czerwoną tabliczką domu w dzielnicy żydowskiej (Judengasse), w którym mieszkali (rot – czerwony, schild – tabliczka, szyld, tarcza).

Il. 2. Dom rodzinny Rothschildów
we Frankfurcie nad Menem
(domena publiczna)

Podwaliny pod imperium finansowe rodziny położył Mayer Amschel Rothschild (1744–1812), który kontynuował biznesowe tradycje rodzinne w zakresie handlu i obrotu walutami, a w 1764 r. otworzył kantor finansowy. Wiedzę, w tym zakresie, zdobywał pracując w domu handlowo-bankowym Samuela Oppenheimera w Hanowerze, gdzie poznawał sekrety handlu zagranicznego oraz wymiany walut. Był on też doradcą finansowym Wilhelma IX – langrafa Hesji-Kassel[1]. W pewnym okresie zarządzał nawet całym jego majątkiem, kiedy ten został zmuszony przez Napoleona do opuszczenia swojego langrafostwa. Przykładowo obsługiwał on między innymi płatności Wielkiej Brytanii na rzecz Wilhelma IX za wypożyczenie królowi brytyjskiemu oddziałów wojskowych.

Il. 3. Mayer Amschel Rothschild
(domena publiczna)

Il. 4. Bracia Rothschildowie od góry Amschel Mayer (junior), niżej po lewej Nathan Mayer po prawej Salomon Mayer,
u dołu po lewej Kalman Mayer, po prawej Jacob Mayer ( źródło: https://www.rothschildandco.com/en/about-us/our-story/)

Rothschild miał pięciu synów (po imieniu każdego z nich dodana jest jeszcze nazwa Mayer) i pięć córek. Patrząc z perspektywy czasu, jego dzieci stanowiły naturalny, a zarazem podstawowy element tworzonego imperium finansowego. Synowie żenili się z kobietami z zamożnych i ustosunkowanych rodzin, a córki wychodziły za mąż za bogatych i wpływowych bankierów. Na początku XIX w., aby nie dopuścić do rozdziału majtku, zaczęto zawierać małżeństwa tylko wśród członków rodziny.

Kolejnym ważnym posunięciem Amschela Mayera Rothschilda, dynamizującym powstanie imperium finansowego (bankowego) było wysłanie do najważniejszych stolic Europy swoich synów w celu założenia tam firm bankowych pod szyldem „Rothschild” i tak:

Nathan Mayer Rothschild (1777–1836) rozpoczął działalność w Londynie (N M Rothschild & Sons),
Jacob (James) Mayer Rothschild (1792–1868) prowadził interesy w Paryżu (de Rothschild Frères),
Salomon Mayer Rothschild (1774–1855) działał w Wiedniu (S M von Rothschild),
Kalman (Carl) Mayer Rothschild) (1788–1855) został wysłany do Neapolu,
Amschel Mayer Rothschild (1773–1855) kontynuował działalność we Frankfurcie.

W krajach tych finansowali nie tylko działalność lokalnych przedsiębiorców, ale starali się budować bardzo dobre relacje z rządzącymi (królami, cesarzami) i ich urzędnikami. Często nadzorowali finansowanie zarówno ich indywidualnych potrzeb, jak i zasilali budżety poszczególnych państw (kredyt dla Wielkiej Brytanii w wysokości 4 mln. funtów na przejęcie akcji Kanału Sueskiego).

Konflikty zbrojne i rewolucja przemysłowa – źródłem bogactwa

Obok lojalnej w stosunku do siebie i współpracującej ze sobą rodziny, istotnym czynnikiem, który Rothschildowie perfekcyjnie wykorzystali w tamtym okresie, były konflikty zbrojne oraz zmiany techniczno-technologiczne w procesach wytwórczych. W literaturze można spotkać wiele przykładów finansowania przez nich (bezpośrednio czy też pośrednio) wojen, rewolucji itp., i co ciekawe, są przypadki wspierania w tychże konfliktach zarówno jednej jak i drugiej walczącej strony. Ich przemysł tekstylny, wytwarzający m.in. mundury pracował na potrzeby wielu armii. Zbudowana w poszczególnych krajach europejskich sieć biznesu umożliwiała także skuteczne obchodzenie blokad nakładanych przez wojujących i gwarantowała bardzo szybki przepływ pieniądza w porównaniu do konkurencji.

Zmiany techniczno- technologiczne, które zaczęły zachodzić pod koniec XVIII w. w Anglii, a następnie w Europie kontynentalnej, i których skutkiem było zastąpienie wytwórczości manufakturowej (rzemieślniczej) produkcją mechaniczną i masową, były kolejnym kołem zamachowym niewyobrażalnej dynamiki pomnażania kapitałów Rothschildów. Wiązało się to z potrzebami inwestycyjnymi szybko i licznie powstającej nowej grupy społecznej tzw. „fabrykantów”. W grę wchodziło zarówno kredytowanie zakupu nieruchomości pod budowę zakładów, dostarczanie nowych bardzo kosztownych narzędzi produkcji, jak i kapitału obrotowego. Inwestowali m.in. w transport (kolejnictwo), przemysł włókienniczy, hutniczy, wydobywczy (złoto – Afryka, Australia), winnice (Francja), hodowle koni oraz ubezpieczenia.

Kto ma informację, ten ma pieniądze

Imperium finansowe Rothschildów w XIX w. nie mogłoby zapewne rozwijać się w takim tempie, gdyby nie zbudowany przez nich prywatny system zbierania, wymiany i przesyłania informacji. W wielu krajach Europy, we wszystkich ważnych miejscach (dwór, stronnictwa polityczne, giełda, wojsko – włączając pola bitew), gdzie były podejmowane ważne decyzje, lub zapadały ważne rozstrzygnięcia, Rothschildowie mieli swoich informatorów. Depesze były przekazywane kurierom, którzy byli zdecydowanie szybsi w porównaniu do funkcjonującego oficjalnie w tamtym czasie systemu pocztowego. Powszechnie znana jest opowieść (do końca jednak nie potwierdzona) o wykorzystaniu na giełdzie Londyńskiej, przez Nathana Mayera Rothschilda informacji o wynikach bitwy pod Waterloo. Było to możliwe, ponieważ przywołaną informację o przegranej wojsk napoleońskich otrzymał on z dwudziestoczterogodzinnym wyprzedzeniem w stosunku do oficjalnych informacji. Sprawność stworzonego systemu powodowała, że rządzący, dyplomaci, czy politycy w drugiej dekadzie XIX w. coraz powszechniej korzystali z tej doskonale rozwiniętej sieci komunikacyjnej.

Tytuł szlachecki i herb – dodatkowy splendor

W 1816 r. czterej bracia: Amschel, Jakob, Kalman i Salomon, zostali wyniesieni do stanu szlacheckiego przez cesarza Austrii Franciszka I. W 1822 r. wszystkim pięciu został przyznany dziedziczny tytuł barona z używaniem przed nazwiskiem cząstki „von (de)” na potwierdzenie szlachectwa.

Il. 5. Herb rodziny Rothschildów

źródło: http://rothschild.silherovice.eu/pl/okoli/chalupki.html

Został też przyjęty wzór herbu rodzinnego, który z małymi zmianami używany jest przez rodzinę do dnia dzisiejszego. Jest to herb pięciopolowy. W polu pierwszym, sercowym, umieszczona jest tarcza rycerska, w polu drugim orzeł, w polu trzecim prawica ściskająca z lewa w skos pięć strzał bełtami w dół, w polu czwartym prawica ściskająca w skos pięć strzał bełtami w dół, w polu piątym wspięty lew. Ponad tarczą starsza wersja korony Freiherra. Nad koroną trzy hełmy z labrami, zwieńczone koronami otwartymi o trzech fleuronach i dwóch pałkach, skrajne zwrócone en face. W klejnocie środkowym orzeł, w klejnocie po prawej, pomiędzy dwoma rogami bawolimi gwiazda, w klejnocie po lewej trzy pióra strusie. Tarczę po prawej podtrzymuje wspięty lew, po lewej wspięty jednorożec. Pod tarczą, na szarfie, dewiza rodowa „Concordia, Integritas, Industria” (Harmonia, Uczciwość, Pracowitość).

W przedstawionym i opisanym herbie należy szczególną uwagę zwrócić na rękę (prawicę) trzymającą pięć strzał. Symbolizuje ona siłę pięciu braci i według przyjętej interpretacji, tak jak jedną strzałę można łatwo złamać, to przełamanie pięciu strzał równocześnie jest zdecydowanie trudniejszym zadaniem. Symbol pięciu strzał znajduje się także w logo współcześnie działającej firmy Rothschild &Co.

Herb ten był wykorzystywany na pieczęciach braci i innych członków rodziny. Tłok pieczęci znajdujący się na il.1, który stał się pretekstem do tych rozważań, jest owalny, o wymiarach 27 x 24 mm, wykonany ze stali, z uchwytem z kości słoniowej (?) i wysokości całkowitej 84 mm. Trudno jednak ten obiekt przypisać któremukolwiek z braci lub innym członkom rodziny z tego względu, że jest na nim umieszczony tylko sam herb Rothschildów bez żadnego dodatkowego odnośnika.

Podobna sytuacja związana z zamieszczeniem na matrycy tłoka jedynie herbu jest w przypadku pieczęci zaprezentowanej na il. 6, a znajdującej się w Muzeum Żydowskim we Frankfurcie. Przy czym tu dysponent jest znany, ponieważ podana jest informacja, że tłok był używany przez Carla Mayera von Rothschilda. Znany jest też zachowany odcisk pieczęci używanej przez Nathana Mayera Rothschilda (barona de Rothschild – patrz il. 7), która znajduje się w kolekcji 23 odcisków Riddell Collection of wax seal w WS Society (The signet Library)[2].

Il. 6. Pieczęć herbowa rodziny Rothschildów używana przez Carla Mayera von Rothschilda
(źródło: https://sammlung.juedischesmuseum.de/objekt/petschaft-mit-dem-rothschildwappen/ )

Il. 7. Odcisk pieczęci należącej do Nathana Mayera Rothschilda (Barona de Rotschild – podpis nad pieczęcią)
(źródło: https://www.wssociety.co.uk/seal-lives-20-baron-rothschild )

Jedynym sposobem na rozwikłanie zagadki pieczęci zaprezentowanej na il. 1 mogą być pogłębione badania archiwalnych dokumentów, związanych z działaniem rodziny Rothschildów. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że odcisk tejże pieczęci został kiedyś umieszczony na różnych dokumentach z podpisem któregoś z braci Rothschildów i znajduje się po dziś dzień gdzieś w archiwalnych zakamarkach.

Rothschildowie w Polsce

Rodzina miała jedną z największych prywatnych kolekcji sztuki na świecie, a znaczna część obiektów znajdujących się obecnie w muzeach w Europie i USA to darowizny Rothschildów. Zanim trafiły one do muzeów, kolekcje te były przechowywane w licznych pałacach w całej Europie między innymi i w Polsce. Ślady pobytu Rothschildów w naszym kraju prowadzą na Śląsk do miejscowości Chałupki (dawniej Bogumin). Historia pałacu sięga XIII w. gdy w tym miejscu powstał obrony gród strzeżący przeprawy przez Odrę. W późniejszych latach powstał zamek, który był przebudowywany i zmieniał wielokrotnie właścicieli. W XVI w. jego posiadaczami stali się Hohenzollernowie, którzy w XVII w. oddali Bogumin wraz zamkiem w zastaw rodzinie Henckel von Donnersmarck, a ta przebudowała go w barokowy pałac. Na początku XIX w. majątek był w rękach rodziny Lichnowskich, od której to, w 1846 r. kupił go Salomon Mayer Rothschild (von Rothschild) – gałąź wiedeńska rodziny. Pałac został ostatni raz przebudowany w 1907 r. (il. 8) i był w posiadaniu rodziny Rothschildów do 1936 r., kiedy to został im odebrany przez władze hitlerowskie i przekazany wdowie po jednym z generałów. W 1945 r. pałac został przejęty przez władze Polski. Obecnie mieści się tam hotel i restauracja, ale cały czas nad wejściem znajduje się żeliwna tablica z herbem rodziny Rothschildów (il. 9).

Il. 8. Pałac w Chałupkach należący w latach 1846-1936 do rodziny Rothschildów.

(źródło: https://www.geocaching.com/geocache/GC7HWMF_zamek-w-chalupkach?guid=bfe06159-ab84-49b5-a747-1db32b683def )

Il. 9. Herb Rothschildów nad wejściem do pałacu w Chałupkach.

źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%82ac_w_Cha%C5%82upkach

Na zakończenie, w nawiązaniu do tytułu, należałoby jeszcze podać informację o wartości rodzinnej fortunny Rothschildów. Nie jest to jednak łatwym zadaniem, ponieważ rodzina w tym obszarze była (i nadal jest) niesłychanie dyskretna. Miarą tego może być np. informacja, że w pierwszej połowie XIX w. nie było w Europie instytucji finansowej, która mogłaby konkurować z ich bankiem pod względem posiadanych kapitałów. W drugiej połowie XIX w. majątek rodu Rothschildów przekroczył kwotę pół miliarda funtów szterlingów, które według szacunków wykonanych w 2014 r., po uwzględnieniu inflacji, warte byłyby ok. 80 mld dol.[3]. Wiek XX nie był już tak łaskawy dla rodzinnej fortuny. Swoje piętno odcisnął głównie wielki kryzys z lat 20., a nieco później dyktatura hitlerowców i II wojna światowa. Po tych wydarzeniach stan posiadania rodziny Rothschildów uległ istotnemu uszczupleniu. W 1993 r. Financial Times podał, że Grupa Rothschild na całym świecie dysponuje kapitałem o wartości ponad 15 mld funtów[4]. Natomiast w rankingu magazynu Forbes, opublikowanym w 2005 r., Amschel Meyer Rothschild – protoplasta rodziny – znalazł się na siódmej pozycji wśród najbardziej wpływowych ludzi wszechczasów[5].

Przypisy

[1] Jedno z państw wchodzących w skład Świętego Cesarstwa Rzymskiego.
[2] https://www.wssociety.co.uk/seal-lives-20-baron-rothschild
Łukasz Tomys Fortuna dzięki wojnie – rodzina Rothschildów, Rzeczpospolita, https://www.rp.pl/opinie-ekonomiczne/art10572701-fortuna-dzieki-wojnie-rodzina-rothschildow
[3] Andrzej Krajewski. Klan Rothschildów: Bankierzy świata, kreatorzy imperiów, Gazeta prawna https://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/809380,klan-rothschildow-bankierzy-swiata-kreatorzy-imperiow.html
[4] Tamże.
[5] Łukasz Tomys Fortuna dzięki wojnie – rodzina Rothschildów, Rzeczpospolita, https://www.rp.pl/opinie-ekonomiczne/art10572701-fortuna-dzieki-wojnie-rodzina-rothschildow

Źródła