Janusz Giersz
MENNICA PAŃSTWOWA − SPRAWDZONY I ZAUFANY WYTWÓRCA PIECZĘCI URZĘDOWYCH W POLSCE LUDOWEJ
I. Pieczęcie urzędowe wykonywane w Mennicy w XIX i na początku XX w.
Mennica Warszawska ma bardzo bogaty dorobek w produkcji pieczęci, który sięga początków XIX w.1. Pieczęcie urzędowe w Królestwie Polskim do 1824 r. wykonywane były przez prywatnych grawerów (rytowników) i pieczętarzy. Brak formalnego nadzoru oraz regulacji w tym zakresie stwarzał duże możliwości nadużyć.
Wobec narastającego zjawiska fałszowania pieczęci urzędowych podejmowano różne próby formalnego uregulowania wytwarzania tłoków pieczętnych. Jednym z nich było m.in. powołanie pieczętarzy przysięgłych. Wszelkie tego typu działania nie przynosiły jednak oczekiwanych efektów ani po stronie ograniczenia nadużyć, ani w poprawie jakości wykonania pieczęci. W związku z tym w sierpniu 1824 r. został przygotowany przez Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, ministra Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, projekt ustawy, która została przyjęta w grudniu 1824 r. i dotyczyła wyłączności w powierzaniu Mennicy Warszawskiej wytwarzania wszelkich pieczęci urzędowych2. Zgodnie z tą ustawą „Wszelkie pieczęcie i stemple Rządowe tylko w Mennicy Królestwa Polskiego odtąd wyrabiane być mają” (art. 1)3.
Wyrób pieczęci w Mennicy Warszawskiej trwał z małymi wyjątkami do 1867 r., tj. do jej likwidacji przez władze carskie, co oficjalne nastąpiło 1 stycznia 1868 r. Po tym czasie pieczęcie dla urzędów wykonywał Wydział Medalierski przy Probierni Głównej Warszawskiej4 oraz ponownie prywatni grawerzy (pieczętarze).
Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości w okresie II Rzeczypospolitej Polskiej nastąpiła jakościowa zmiana w sfragistyce urzędniczej5. Wiązała się ona z rozporządzeniami Prezydenta Rzeczypospolitej z 13 grudnia 1927 r. (o godłach i barwach państwowych oraz o znakach, chorągwiach i pieczęciach) i z 20 czerwca 1928 r. (o pieczęciach urzędowych)6. Rozporządzenie z 1927 r. wprowadzało m.in. nowy wzór godła państwowego oraz definiowało kilka typów pieczęci urzędowych, które podzielono na dwie grupy: urzędowe pieczęcie państwowe (okrągłe) i urzędowe pieczęcie samorządowe (owalne); w ich ramach wydzielono odpowiednio pieczęcie: władz, urzędów, zakładów, instytucji i przedsiębiorstw. Regulacja przywracała także Mennicy wyłączność na wyrób pieczęci z orłem państwowym (art. 20). Natomiast rozporządzenie z 1928 r. – wykonawcze do rozporządzenia z 1927 r. – definiowało m.in. wielkość i kształt pieczęci przysługujących określonym władzom i urzędom państwowym oraz samorządowym. W 1939 r. został ogłoszony jednolity tekst rozporządzenia z 1927 r. w formie obwieszczenia Prezesa Rady Ministrów, który uwzględniał zmiany wprowadzone rozporządzeniami z 1930 r. (m.in. wykreślano art. o wyłączności Mennicy w zakresie wytwarzania pieczęci urzędowych z orłem państwowym) oraz z 1933 i z 1937 r.7
Zniszczenia związane z bombardowaniami oraz obroną Warszawy we wrześniu 1939 r. sprawiły, że pracę w Mennicy w okresie okupacji niemieckiej wznowiono w pierwszej połowie 1940 r. Pierwszego kwietnia 1940 r. rozpoczęła pracę grawernia, a następnie reaktywowano działalność medalierni, która wykonywała także pieczęcie metalowe, w tym ze znakiem swastyki dla powstających w Generalnej Guberni władz i urzędów8. Pieczęcie te przypominały wyglądem i wielkością tłoki wykonywane przez Mennicę do 1939 r., były też sygnowane znakiem Mennicy i posiadały swój indywidualny numer ewidencyjny9.
II. Przykładowe pieczęcie nieznanych wytwórców używane w okresie powojennym
Zmiany ustrojowe, jakie zaistniały po zakończeniu II wojny światowej, wymuszały podjęcie działań w zakresie redefinicji wizerunku orła w herbie państwa polskiego. Pierwsze dyskusje na temat nowej stylizacji godła państwowego podjęto jeszcze na początku 1945 r.10. W 1946 r. został ogłoszony konkurs na herb państwa, jednak w ramach postępowania konkursowego, które trwało do 1948 r., nie przesądzono ostatecznie o jego wyglądzie 11. Od ogłoszenia manifestu PKWN w lipcu 1944 r. w zasadzie bezdyskusyjna była kwestia usunięcia korony z głowy orła polskiego. Dodatkowo zalecano, aby był to orzeł w stylistyce piastowskiej, co miało świadczyć o bardziej „ludowym” oraz „demokratycznym” charakterze herbu (godła). Zakończenie dyskusji i prac nad herbem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej zostało sfinalizowanie w 1955 r.
W ostatnim dniu grudnia 1955 r. został opublikowany dekret o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach urzędów państwowych12, przy czym wygląd godła państwowego przyjęty tą regulacją odwoływał się do wzoru orła z 1927 r., skorygowanego o uszczerbienie (usunięcie) korony z jego głowy. Z tym dniem straciło moc rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 13 grudnia 1927 r. (tekst jednolity z 1939 r.).
Odradzające się po zniszczeniach wojennych państwo polskie do sprawnego funkcjonowania potrzebowało między innymi szybko wykonywanych pieczęci urzędowych. W pierwszych tygodniach po wyzwoleniu nie mogła ich zapewnić Mennica, także odbudowywana ze zniszczeń. Mimo że stosunkowo sprawnie uruchomiono w niej produkcję, to jednak zanim do tego doszło, w pierwszym okresie po wyzwoleniu pieczęcie urzędowe były wykonywane przez prywatnych pieczętarzy (grawerów).
Omawiane w tej publikacji pieczęcie, dla ułatwienia odczytu ich legendy, są prezentowane w odbiciu lustrzanym i odpowiednio powiększone.
Na fot. 1 przedstawiona jest pieczęć Rady Narodowej m. st. Warszawy, wytworzona prawdopodobnie we wrześniu 1944 r., czyli w okresie bezpośrednio po wyzwoleniu prawobrzeżnej Warszawy i utworzeniu tam pierwszych władz samorządowych stolicy. Do jej sporządzenia wykorzystano grubą, żłobioną płytę mosiężną, przypuszczalnie pochodzącą z odzysku. Świadczą o tym nieregularne wgłębienia i bruzdy widoczne na odwrotnej stronie matrycy, które nie wiążą się bezpośrednio z procesem wytworzenia pieczęci. Uchwyt do matrycy zamocowany jest w sposób mało profesjonalny (został przylutowany), wskazujący na pośpiech w trakcie jego wykonywania. Orzeł przedstawiony na pieczęci jest orłem autorskim. Zgodnie z art. 25 ustawy o organizacji i zakresie działania rad narodowych z 11 września 1944 r.13 powinien on odpowiadać wizerunkowi orła piastowskiego. W tamtym okresie podobne orły były spotykane na pieczęciach wojska polskiego (ludowego)14. Biorąc pod uwagę okres powstania tego tłoka, należy założyć, że został on wykonany prawdopodobnie w jakimś prywatnym zakładzie grawerskim na Pradze.
Fot. 1. (a) Typariusz (mosiężny, wypukłoryty): Rada Narodowa m. st. Warszawy Wydział Aprowizacji (śr. 44 mm, wys. 4–5 mm); (b) odwrotna strona matrycy (Archiwum Państwowe w Warszawie [APW], Akta miasta Warszawy, 72/3/18)
Kolejną pieczęcią, która nie była wykonana przez Mennicę, jest pieczęć zaprezentowana na fot. 2 – Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny w Radzyniu Chełmińskim. Obraz napieczętny na tym egzemplarzu bardziej przypomina wzór orła z 1927 r., jednak był on wykonany ręcznie przez grawera. O tym, że pieczęć została wytworzona poza Mennicą, świadczy też kształt matrycy oraz sposób mocowania uchwytu, który jest taki sam, jak w przypadku pieczęci Urzędu Pocztowego Krościenko n/d Dunajcem, wykonanej w okresie okupacji15.
Fot. 2. (a) Typariusz (mosiężny, wklęsłoryty): Urząd Pocztowo-Telekomunikacyjny Radzyń Chełmiński (śr. 32 mm, wys. 15 mm); (b) typariusz z boku (zbiory prywatne autora)
Jeszcze innym przykładem pieczęci wykonanej poza Mennicą jest tłok pieczętny Urzędu Miasta i Gminy Niepołomice (fot. 3). Biorąc pod uwagę obraz napieczętny (gwiazda pięcioramienna) oraz dysponenta – Wydział/Sekcja Ewidencji Ludności – można założyć, że prawdopodobnie został on wykonany przez lokalnego grawera już w styczniu 1945 r., tj. zaraz po wyzwoleniu tych terenów przez armię radziecką.
Kończąc przegląd pieczęci metalowych, które nie wyszły „spod ręki” grawerów Mennicy, warto zaprezentować jeszcze jeden typariusz (fot. 4). Pochodzi on wprawdzie z późniejszego okresu, ale ze względu na treść legendy może być interesujący, szczególnie dla młodego pokolenia zajmującego się historią najnowszą. Jest to pieczęć Pałacu Młodzieży im. Bolesława Bieruta w Stalinogrodzie. Taką nazwę nosiło miasto Katowice w latach 1953–1956.
Obok pieczęci metalowych w Mennicy produkowano także pieczęcie (stemple) kauczukowe (gumowe), które powszechnie stosowano w urzędach, instytucjach i różnych organizacjach społeczno-politycznych.
Ciekawe przykłady pieczęci kauczukowych prezentują fot. 5–8. Dysponentami ich były jednostki organizacyjne najważniejszych w tamtych czasach partii politycznych. Jednak ze względu na to, że nie mają one w swoim obrazie napieczętnym wzoru orła, można założyć, że nie wykonano ich w Mennicy, a zlecenia kierowano do lokalnych, prywatnych wytwórców.
Fot. 3. Typariusz (mosiężny, wypukłoryty): Urząd Miasta i Gminy w Niepołomicach, Ewidencja Ludności (śr. 20 mm, wys. 6 mm) (zbiory prywatne autora).
Fot. 4. Typariusz (mosiężny, wypukłoryty): Pałac Młodzieży im. Bolesława Bieruta w Stalinogrodzie (śr. 20 mm, wys. 6,5 mm) (zbiory prywatne autora).
Fot. 5. Typariusz (gumowy, wypukłolany): Powiatowy Komitet Polskiej Partii Socjalistycznej w Mławie (śr. 36 mm, wys. 3 mm) (zbiory prywatne autora).
Fot. 6. Typariusz (gumowy, wypukłolany): Polska Partia Socjalistyczna, Powiatowy Komitet w Przasnyszu (śr. 36 mm, wys. 4 mm) (zbiory prywatne autora).
Fot. 7. Typariusz (gumowy, wypukłolany): P. P. R, Polska Partia Robotnicza, Komitet Wilanów (śr. 35 mm, wys. 3 mm) (zbiory prywatne autora).
Fot. 8. Typariusz (gumowy, wypukłolany): Polska Partia Robotnicza, Koło „Jadwiga” w Rembertowie (50 × 18 mm) (zbiory prywatne autora).
III. Pieczęcie wykonywane w Mennicy w Polsce ludowej16
Wobec braku zamówień na pieniądz metalowy działalność Mennicy bezpośrednio po wojnie koncentrowała się przede wszystkim na wyrobie pieczęci, medali – w tym wojskowych – a także znaków tożsamości dla ekshumowanych zwłok. Obok pieczęci metalowych, tak jak wspominano w poprzedniej części niniejszego opracowania, produkowano również pieczęcie kauczukowe17.
W pierwszych latach powojennych godło na pieczęciach urzędowych wypukłorytych wykonywanych w Mennicy było wyciskane z matryc przedwojennych. Był to wizerunek orła w koronie ustalony dla godła herbu Rzeczypospolitej Polskiej w grudniu 1927 r., uszczerbiony w Mennicy przez odjęcie korony. Przez stosunkowo długi okres, bo aż 10 lat, nie było formalnych podstaw tego typu postępowania. Zostało to usankcjonowane dopiero w 1955 r., niemniej jednak była to w okresie powojennym powszechnie stosowana praktyka.
W przywracanych do życia bezpośrednio po wojnie instytucjach (jeżeli nazwa instytucji nie uległa zmianie) często używano pieczęci wytworzonych w II Rzeczypospolitej Polskiej. Warunkiem ich dopuszczenia do użytku była jednak modyfikacja wizerunku orła. Biorąc pod uwagę niską jakość tych modyfikacji (w porównaniu do wykonywanych w Mennicy) można przypuszczać, że uszczerbienie godła niejednokrotnie mogło odbywać się sposobem „domowym”, mocno inwazyjnym, czyli poprzez odpiłowanie korony lub jej wydłutowanie18 (fot. 12).
Fot. 9. Typariusz (mosiężny, wypukłoryty): Sąd Obywatelski w Witkowie pow. gnieźnieński (śr. 36 mm, wys. 13 mm) (zbiory prywatne autora).
Fot. 10. Typariusz (mosiężny, wypukłoryty): Państwowy Instytut Weterynaryjny w Puławach, Zakład Chorób Ryb, Oddz. w Bydgoszczy” (śr. 36 mm, wys. 12 mm) (zbiory prywatne autora).
Na tłokach widocznych na fot. 9–10 godło także zostało zmodyfikowane poprzez usunięcie korony z głowy orła, ale w tym przypadku było to uszczerbienie dokonane na etapie produkcji w Mennicy, ponieważ przed II wojną światową w systemie prawnym nie występowały sądy obywatelskie (powołane dopiero w 1947 r.), a Państwowy Instytut Weterynarii powstał w 1945 r.
Sposób i miejsce uszczerbiania godła przez odjęcie korony możemy określić posiłkując się nie tylko jakością wykonania tego typu zmian, czy treścią napisu napieczętnego, ale także innymi elementami charakterystycznymi dla tłoka pieczętnego. W tym celu warto przeanalizować kolejny przykład. Dysponentem pieczęci widocznej na fot. 11 była Publiczna Szkoła Powszechna. Placówki szkolne o takiej nazwie powstały przed II wojną światową i funkcjonowały do 1948 r. Na podstawie treści legendy oraz sygnatury Mennicy na odwrocie matrycy można by przypuszczać, że jest to tłok przedwojenny, na którym godło zostało uszczerbione po wojnie sposobem „chałupniczym”. Jednak jeśli zwrócimy uwagę na średnicę gwintu do mocowania uchwytu, to okaże się, że jest to wyrób powojenny. Wskazuje na to średnica nagwintowanego otworu do wkręcania uchwytu wynosząca ok. 5,5 mm. Była ona charakterystyczna dla okresu PRL-u. W pieczęciach przedwojennych otwór ten był większy i wynosił ok. 7,6 mm.
Korygowanie wizerunku orła na pieczęciach o średnicy 36 mm mogło trwać do końca lat czterdziestych, a nawet dłużej, tj. do opublikowania w 1955 r. dekretu o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych. Tego samego dnia zostało przyjęte rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie tablic i pieczęci urzędowych, uchylające przepisy z 20 czerwca 1928 r. o pieczęciach urzędowych19. Rozporządzenie to potwierdzało także wyłączność Mennicy na wytwarzanie tego typu pieczęci. Na podstawie rejestru prowadzonego na portalu Sigillarium.pl można bez większego błędu stwierdzić, że w 1948 r. na pewno nadal usuwano koronę z głowy orła (pieczęć z 1948 r., por. fot. 15).
Fot. 11. Typariusz (mosiężny, wypukłoryty): Publiczna Szkoła Powszechna w Jankówku (śr. 36 mm, wys. 12 mm) (zbiory prywatne autora).
Fot. 12. Typariusz (mosiężny, wypukłoryty): Komornik Sądu Grodzkiego w Jędrzejowie (śr. 36 mm, wys. 13 mm)
(zbiory prywatne autora).
Pieczęcie o średnicy 36 mm produkowane po 1955 r. wyrabiano z pewnością z no- wych matryc, na których znajdował się wizerunek orła ustalony dla godła herbu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w grudniu 1955 r. Zmieniła się także wysokość samego tłoka, która dla pieczęci o średnicy 36 mm wynosiła ok. 9–10 mm (tłoki przedwojenne i bezpośrednio po wojnie miały wysokość ok. 12–14 mm). Zaprzestano także używania przedwojennej sygnatury Mennicy.
Według informacji uzyskanej od Jerzego Łosowskiego, emerytowanego pracownika Mennicy, byłego brygadzisty w dziale pieczęci, pieczęcie tuszowe dla ambasad (o średnicy 39 mm), a także pieczęcie tuszowe dla najwyższych władz PRL, w tym Rady Państwa, Kancelarii Premiera i ministerstw (o średnicy 46 mm) były wykonywane z przedwojennych matryc, a procedura uszczerbiania orła (usuwanie korony) trwała do lat osiemdziesiątych XX w., czyli do czasów powstania III Rzeczypospolitej Polskiej. Potwierdzeniem tego faktu są przedstawione na fot. 13 i 14 pieczęcie organów administracji rządowej PRL, tj. typariusz Pełnomocnika Rządu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej ds. Gospodarki Wodnej na Wodach Granicznych (lata siedemdziesiąte XX w.) oraz Urzędu Gospodarki Morskiej (lata osiemdziesiąte XX w.)20. Taką praktykę można uznać za dużą niespodziankę. Według wyjaśnień Łosowskiego takie rozwiązanie zostało przyjęte ze względu na stosunkowo małe zapotrzebowanie na tego typu pieczęcie. Z punktu widzenia ekonomicznego jest to zrozumiałe, natomiast należy pamiętać, że w tamtych czasach ideologia była stawiana wyżej niż ekonomia i z tego względu wykorzystywanie pod koniec lat osiemdziesiątych XX w. przedwojennych matryc z orłem w koronie musi budzić duże zdziwienie.
Fot.13. Typariusz (mosiężny, wypukłoryty): Pełnomocnik Rządu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej ds. Gospodarki Wodnej na Wodach Granicznych” (śr. 46 mm, wys. 9 mm) (zbiory prywatne autora).
Fot.14. Typariusz (mosiężny, wypukłoryty): Urząd Gospodarki Morskiej (śr. 46 mm, wys. 9 mm)
(zbiory prywatne autora).
W pierwszych latach powojennych pieczęcie (o średnicy 36 mm) wytwarzane w Mennicy miały podobną wysokość tłoka jak przedwojenne, były oznakowane sygnaturą wytwórcy, tj. orłem w koronie i herbem Kościesza, a między nimi napisem: „MENNICA PAŃSTWOWA” (fot. 15b-c). Na odwrocie matrycy, podobnie jak na tłokach przedwojennych, znajdował się numer ewidencyjny pieczęci, a na boku (rancie) – numer wykonawcy (grawera).
Fot.15. (a) Typariusz (mosiężny, wypukłoryty, śr. 36 mm, wys. 9 mm): Kontrola akcyzowa 347; (b) odwrotna strona matrycy z numerem ewidencyjnym „43 491” i przedwojenną sygnaturą Mennic; (c) powiększona sygnatura; (d) numer grawera na rancie tłoka (zbiory prywatne autora).
Fot. 16 (a) Typariusz (mosiężny, wypukłoryty, śr. 36 mm, wys. 12,6 mm): Zarząd Miejski w m. st. Warszawie 164;
(b) odwrotna strona matrycy z sygnaturą wykonawcy i numerem ewidencyjnym pieczęci (APW, Akta miasta Warszawy, sygn. 72/3/2).
Fot. 17 (a) Typariusz (mosiężny, wypukłoryty, śr. 36 mm, wys. 12,2 mm): Zarząd Miejski w m. st. Warszawie, AGRIL;
(b) sygnatura Mennicy? – zakropkowana (APW, Akta miasta Warszawy, sygn. 72/3/14, tłoki pieczętne)
Fot. 18 (a) Typariusz (mosiężny, wypukłoryty, śr. 36 mm, wys. 13,2 mm): Rzeczypospolita Polska; Starostwo Grodzkie Warszawa Praga; (b) sygnatura Mennicy? – zakropkowana (APW, Akta miasta Warszawy, sygn. 72/3/19)
Na tłokach pieczętnych Zarządu Miejskiego m. st. Warszawy, AGRIL oraz Starostwa Grodzkiego Warszawa Praga, na odwrotnej ich stronie, została zakropkowana (zatarta) powierzchnia ok. 3 × 10 mm. Mniej więcej w tym miejscu na pieczęciach produkowanych przez Mennicę, znajdowała się jej sygnatura o zbliżonych rozmiarach. Przy czym w przypadku pieczęci Zarządu Miejskiego próba zatarcia sygnatury Mennicy do końca się nie powiodła – bowiem widoczne są pozostałe fragmenty korony orła i herbu Kościesza (fot. 17b). W związku z powyższym może nasuwać się przypuszczenie, że z powodów ideologicznych, w pierwszych tygodniach/miesiącach po wyzwoleniu, część nadgorliwych pracowników w Mennicy lub niektórych urzędów nie chciała pokazywać tej sygnatury, czyli orła w koronie i herbu Kościesza – symboli poprzedniego ustroju (fot. 16b – sygnatura Mennicy zakryta przez uchwyt).
Trudno jednoznacznie stwierdzić, do kiedy Mennica po wojnie używała do sygnowania pieczęci o średnicy 36 mm z orłem w koronie i herbem Kościesza. Proces ten mógł trwać, podobnie jak w przypadku modyfikacji wizerunku godła, do końca lat czterdziestych XX w. Znany tłok pieczętny z sygnaturą Mennicy pochodzi z 1948 r. (fot. 15b). Natomiast pierwszy, aktualnie znany autorowi tłok pieczętny bez sygnatury Mennicy ma numer 50 634 i pochodzi prawdopodobnie z roku 194922. Po tym czasie na odwrocie tłoka pojawiał się już tylko numer ewidencyjny pieczęci i numer grawera (fot.19b i 20 b).
Fot. 19 (a) Typariusz (mosiężny, wypukłoryty): Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, Urząd Stanu Cywilnego w Koniecpolu (śr. 36 mm, wys. 9 mm); (b) odwrotna strona matrycy z numerem ewidencyjnym i numerem grawera (zbiory prywatne autora)
Numeracja pieczęci wytwarzanych w Mennicy może być źródłem wielu intersujących informacji zarówno dla kolekcjonerów, jaki i osób profesjonalnie zajmujących się sfragistyką. O ile w przypadku odcisków pieczęci znajdujących się na dokumentach określenie czasu ich powstania/użytkowania jest stosunkowo łatwe (ponieważ dokumenty te są zazwyczaj datowane), o tyle w przypadku samoistnych tłoków pieczętnych określenie tego okresu nie jest już proste. Zagadnienie to dotyczy nie tylko najstarszych artefaktów, ale także pieczęci z czasu II Rzeczypospolitej Polskiej, okupacji niemieckiej czy też pierwszych lat powojennych, łącznie z okresem PRL. Jednak w każdym z tych przypadków, dotyczących XX w., problem daty wykonania może być w znacznym stopniu rozsądzony. Wynika to z faktu, że tłoki pieczętne wytwarzane przez Mennicę Państwową były ewidencjonowanie (numerowane) w specjalnych rejestrach. Prawdopodobnie w przypadku rejestrów z okresu II Rzeczypospolitej Polskiej i okupacji zostały one zniszczone w czasie powstania warszawskiego (12 września 1944 r. budynki, maszyny i urządzenia Mennicy wysadzono w powietrze). Dlatego też z inicjatywy dr. M. Kopniaka na portalu Sigillarium.pl została podjęta próba odtworzenia internetowych rejestrów pieczęci urzędowych wytwarzanych w Mennicy23. Jednocześnie zdecydowano, że rejestry te będą sukcesywnie uzupełniane informacjami pozyskiwanymi od innych kolekcjonerów, archiwistów oraz pracowników muzeów, którzy posiadają w zbiorach tłoki pieczętne z tych okresów albo dysponują wiedzą uzyskaną ze źródeł archiwalnych. Dotyczy to także pieczęci z pierw- szych lat powojennych, łącznie z okresem PRL. Przy czym w odniesieniu do tej grupy tłoków szansa na odnalezienie w przyszłości dokumentacji archiwalnej (lub przynajmniej jej części) dotyczącej wspominanych rejestrów jest na tyle duża, że uzasadnia prowadzenie dalszych poszukiwań w tym zakresie.
Fot. 20 (a) Typariusz (mosiężny, wklęsłoryty, śr. 30 mm, wys. 9 mm): Państwowa Inspekcja Handlowa Nr. 317;
(b) odwrotna strona matrycy z numerem ewidencyjnymi, numerem grawera (zbiory prywatne autora).
Im więcej uda się pozyskać przykładów tłoków pieczętnych z numerami i znanymi historiami ich dysponentów (np. rokiem powstania, rokiem zamówienia pieczęci czy też rokiem zmiany nazwy itp.), tym datowanie powstania konkretnej pieczęci stanie się precyzyjniejsze, a tym samym będzie można zweryfikować m.in. czas zaprzestania używania przez Mennicę na pieczęciach swojej przedwojennej sygnatury. Jeżeli chodzi o rejestr tłoków pieczętnych z wczesnego okresu powojennego i PRL, to na koniec maja 2021 r. w zestawieniu na portalu Sigillarium.pl znajdowało się ponad 360 pozycji. Tłok pieczętny z najniższym numerem zamieszczony w tym zestawieniu, którego dysponentem była Kancelaria Cywilna Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, ma numer 4501. Kolejne pieczęcie z wyższymi numerami to znane pieczęcie Urzędu Celnego z Chełma Lubelskiego z numerami 5178 i 5192 oraz z informacją archiwalną, że zostały zamówione/dostarczone w marcu 1946 r.24. W związku z powyższym można zauważyć, że pieczęć Kancelarii Prezydenta mogła zostać wykonana ok. 12 miesięcy wcześniej, przed faktycznym objęciem urzędu Prezydenta RP przez Bolesława Bieruta, tj. 5 lutego 1947 r.
Wspomniany pracownik Mennicy, Jerzy Łosowski, przyznał, że gdy rozpoczynał pracę w 1957 r., numery ewidencyjne pieczęci były na poziomie 211 tys. Natomiast najwyższy znany numer ewidencyjny pieczęci z okresu PRL dotyczy tłoka pieczętnego Szkoły Podstawowej nr 2 w Głębokiem i wynosi 462 938. Jak wynika z informacji dostępnych w zasobie Archiwum Państwowego w Chełmie, pieczęć ta 15 listopada 1989 r. została przejęta przez Kuratorium Oświaty.
Od 1965 r. Mennica zaczęła sygnować swoje wyroby monogramem („mw”), który był wybijany na pieczęciach na odwrotnej stronie tłoka (spotykane są monogramy wybijane na boku tłoka w przypadku pieczęci suchych lub małych o średnicy 20 mm). Monogram umieszczany był także na niektórych uchwytach z tworzywa sztucznego w kolorze czarnym, mocowanych do tłoków po 1965 r.25. Na fot. 21–22 przedstawione są przykładowe tłoki pieczętne wytwarzane przez Mennicę po 1965 r. i sygnowane monogramem .
Na podstawie informacji uzyskanych od Jerzego Łosowskiego26 można powiedzieć, że pieczęcie zaprezentowane na ilustracjach 21 i 22 były wykonane przy pomocy maszyn redukcyjnych szwajcarskiej firmy Lenhardt. Pierwsze cztery maszyny zostały zakupione przez Mennicę w 1966 r. W następnych latach dokupiono jeszcze kolejne cztery identyczne maszyny. Przy pomocy tych urządzeń wykonywano pieczęcie urzędowe oraz datowniki (pocztowe, kolejowe, bankowe itp.). Zazwyczaj połowa tych maszyn była przeznaczona do produkcji pieczęci urzędowych, a pozostała – do datowników.
Fot. 21 (a) Typariusz (mosiężny, wypukłoryty, śr. 36 mm, wys. 9 mm): Zespół Szkół Ekonomicznych Nr. 1 w Warszawie; (b) odwrotna strona matrycy z numerem ewidencyjnym i numerem grawera oraz sygnaturą Mennicy (zbiory prywatne autora)
Fot. 22 (a) Typariusz (mosiężny, wypukłoryty, śr. 30 mm, wys. 9 mm): Urząd Pocztowo-Tele- komunikacyjny;
(b) odwrotna strona matrycy z numerem ewidencyjnym i numerem grawera oraz sygnaturą Mennicy (zbiory prywatne autora)
W pierwszym okresie każda z maszyn była obsługiwana przez dwuosobowy zespół (jeden pracownik odpowiedzialny za pracę maszyny, drugi za układanie i przygotowanie szablonu pieczęci). W późniejszym czasie zespół powiększono o jeszcze jednego pracownika, którego zadaniem było ostateczne wykończenie pieczęci (usunięcie nierówności, wyrównanie liter itp.) W ciągu jednej zmiany, przy pomocy jednej maszyny, wykonywano zazwyczaj 2 pieczęcie/datowniki, co początkowo przy 4 maszynach dawało 8 pieczęci/ datowników, a przy 8 maszynach – ok. 16 pieczęci/datowników w trakcie jednej zmiany.
Fot. 23. Opakowania pieczęci (122 × 51 × 47 mm dla typariusza o śr. 46 mm i 105 × 45 × 40 mm dla typariusza o śr. 30 mm) (zbiory prywatne autora)
Fot. 24. (a) Sucha pieczęć z mechanizmem; (b) typariusz do suchej pieczęci (górny): Polska Rzecz- pospolita Ludowa (śr. 30 mm, wys. 11,8 mm); (c) fragment dowodu osobistego z suchą pieczęcią (zbiory prywatne autora).
W latach sześćdziesiątych XX w. w Mennicy zatrudniono 35 grawerów, przy czym 25 było na stałe związanych z produkcją pieczęci (8 maszyn z 3-osobową obsługą), plus brygadzista. Pozostała grupa 10 grawerów była kierowana do pracy przy pieczęciach w sytuacji okresowego zwiększenia zapotrzebowania. Wśród grawerów duży odsetek (ok. 50 proc.) stanowiły kobiety27.
Fot. 25. Uchwyty stosowane w pieczęciach wytwarzanych przez Mennicę w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. (zbiory prywatne autora)
Fot. 26. Uchwyty stosowane w pieczęciach wytwarzanych przez Mennicę od lat siedemdziesiątych XX w. do czasów obecnych (zbiory prywatne autora)
Pieczęcie były wysyłane do odbiorców w kartonowych pudełkach, oklejonych banderolą, na której odciskano wytworzony tłok (fot. 23). Na banderoli znajdowały się in- formacje dotyczące: treści tłoka, rodzaju pieczęci (średnicy pieczęci), numeru pieczęci, numeru zamówienia oraz wykonawcy.
Mennica wytwarzała także pieczęcie suche. Na ilustracji 24 przedstawiona jest sucha pieczęć używana w urzędach przygotowujących dowody osobiste. Było nią stemplowane zdjęcie umieszczane w dowodzie. Warto zwrócić uwagę na tłok (górny), który miał charakterystyczny uskok ok. 1,0 mm w swojej połowie; wcięcie to służyło temu, aby tłok dobrze odciskał się równocześnie na zdjęciu, które z reguły miało grubość ok. 1,0 mm, i kartce z dowodu (fot. 24b–c).
W prezentowanym na ilustracji eksponacie zarówno tłoki (górny oraz dolny), jak i korpus zostały wykonane w Mennicy. Na korpusie (w połowie jego wysokości) widnieje monogram .
Uchwyty mocowane do pieczęci stosowanych w PRL bezpośrednio po wojnie miały różnorodny kształt. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych były to uchwyty drewniane, przypominające uchwyty z okresu II Rzeczypospolitej Polskiej (fot. 25). Później zaczęto używać uchwytów z tworzywa sztucznego (fot. 26).
Kończąc przegląd działalności Mennicy w zakresie wytwarzania pieczęci w okresie PRL, mam świadomość, mimo że to stosunkowo nieodległe czasy, iż wiele jeszcze kwestii i zagadnień związanych z produkcją pieczęci w tym okresie wymaga lepszego poznania i wyjaśnienia, a w konsekwencji zweryfikowania przyjętych założeń. Taką kwestią są na przykład powojenne rejestry pieczęci, do których mimo podejmowanych prób nie udało się dotrzeć, a trudno wyobrazić sobie, aby takie dokumenty nie zostały zarchiwizowane i przekazane do odpowiedniego archiwum.
Sfragistyka XX wieku dla niektórych osób może nie być tak ciekawa i atrakcyjna, jak np. średniowieczna, niemniej jednak, jeżeli nie zostaną podjęte próby jak najszybszego jej opisania i udokumentowania, wiele materiałów, w tym dokumentów oraz samych pieczęci z tamtego okresu, może przepaść bezpowrotnie. Dlatego istotne jest, aby inni kolekcjonerzy lub byli pracownicy Mennicy – jeżeli posiadają jakiekolwiek obiekty i dokumentację z tego okresu czy też dysponują wiedzą i doświadczeniem w tym zakresie– podzielili się tym, w celu jak najpełniejszego udokumentowania opisanego tutaj obszaru działalności Mennicy.
Fotografie zamieszczone w artykule, zostały wykonane przez Janusza Giersza.
Słowa kluczowe
PRL, sfragistyka, Mennica Państwowa, tłok pieczętny, pieczęć, pieczątka, sigillum, kolekcjonerstwo
Streszczenie
Mennica Warszawska ma bardzo bogaty dorobek w produkcji pieczęci, który sięga początków XIX w. Po zakończeniu działań wojennych i zmianach ustrojowych w 1945 r. stosunkowo szybko przystąpiono do odbudowy i uruchomienia produkcji w Mennicy. Pierwsze powojenne pieczęcie miały podobną grubość tłoka jak przedwojenne, były podobnie oznakowane. Godła w pieczęciach tuszowych wykonywano z matryc przedwojennych, a następnie uszczerbiano orła poprzez usuwanie z jego głowy korony. Na pieczęciach tuszowych o średnicy 36 mm prawdopodobnie mogło to trwać nawet do końca lat czterdziestych XX w. Pieczęcie o średnicy 36 mm produkowane po 1955 r. wyrabiano z nowych matryc z godłem PRL według wzoru z 1955 r. Zmieniła się także wysokość tłoka, który dla pieczęci 36 mm wynosił 9–10 mm. Zaprzestano także, pod koniec lat czterdziestych, sygnowania tłoków znakiem Kościeszy i orła z napisem Mennica Państwowa. Numer tłoka oraz numer wykonawcy (grawera) był w zasadzie wybijany na jego rewersie.
Od 1965 r. Mennica sygnowała swoje wyroby monogramem „mw”, który na pieczęciach był wybijany na rewersie tłoka, przy czym spotykane są monogramy wybijane na boku tłoka – na pieczęciach małych lub suchych. O ile usuwanie korony z głowy orła na pieczęciach o średnicy 36 mm było znaną działalnością, o tyle tego typu praktyka na pieczęciach tuszowych dla ambasad (39 mm) i najwyższych władz PRL (46 mm), która trwała do końca lat osiemdziesiątych XX w., czyli powstania III Rzeczypospolitej Polskiej, jest pewnego rodzaju zaskoczeniem i może budzić zdziwienie.
1 Nazwa Mennicy na przestrzeni jej dziejów ulegała zmianie. W latach 1766–1867 była to Mennica Warszawska,
w latach 1924–1994 Mennica Państwowa, w latach 1994–2005 Mennica Państwowa SA, od roku 2005 Mennica Polska SA.
2 S. Kuczyński, O pieczętarzach przysięgłych w Królestwie Polskim, „Wiadomości Numizmatyczne” 1966, t. 10, nr 1(35), s. 26; idem, Pieczęcie z Mennicy Warszawskiej, „Biuletyn Numizmatyczny” 1967, nr 19, 342–343; K. Dorcz, Pieczęcie miejskie i gminne oraz wykonawcy pieczęci w Księstwie Warszawski i Króle- stwie Polskim (do 1830 r.), „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego nowej serii” 2003, t. VI (XVII), s. 63–72.
3 Dziennik Praw Królestwa Polskiego 1827, t. IX, nr 37, s. 66–68.
4 S. Kuczyński, Polskie herby ziemskie – Geneza, treść, funkcje, Warszawa 1993, s. 286.
5 M. Adamczewski, Sfragistyka państwowa i samorządowa II Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2019.
6 Dz.U. 1927, nr 115, poz. 980 i Dz.U. 1928, nr 65, poz. 593.
7 Dz.U. 1939, nr 2, poz. 8 (tekst jednolity).
8 W. Terlecki, Mennica Warszawska 1765–1965, Wrocław 1970, s. 195.
9 Zob. portal Sigillarium.pl, sekcja: Zbiory prywatne – Pieczęcie urzędów i instytucji państwowych – okupacyjnych (X 1939–1944) (https: //sigillarium.pl/index.php/pieczecie-urzedow-i-instytucji-panstwowych-od-xi-1939-do-1944/, dostęp 6 VI 2021 r.).
10 M. Adamczewski, Orzeł Biały, ale jaki? Poszukiwania formy polskiego orła państwowego w okresie międzywojennym, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego nowej serii” 2017, t. XVI (XXVII), s. 34.
11 Ibidem, s. 39.
12 Dz.U. 1955, nr 47, poz. 314.
13 Dz.U. 1944, nr 5, poz. 22.
14 J. Giersz, Pieczęcie władz, urzędów, zakładów, instytucji i przedsiębiorstw miejskich Warszawy z lat 1917–1950 (na wybranych przykładach), „Biuletyn Numizmatyczny” 2020, nr 1(397), s. 51.
15 Sigillarium.pl (https://sigillarium.pl/index.php/pieczecie-urzedow-i-instytucji-panstwowych-od-xi–1939-do-1944/, dostęp 6 VI 2021 r.).
16 W części tej wykorzystano fragmenty z wcześniej opublikowanego artykułu: J. Giersz, Pieczęcie – niedoceniana i nie do końca znana działalność Mennicy Warszawskiej, „Biuletyn Numizmatyczny” 2018, nr 4(392), s. 281–287.
17 W. Terlecki, Mennica Warszawska…, s. 209.
18 W. Fabiański, Próba klasyfikacji i nazewnictwa pieczęci używanych w kancelariach urzędów oraz in- stytucji polskich XX wieku [w:] Dawne pieczęcie. Typologia – metodyka badań – interpretacje, red. Z. Piech, Warszawa 2015, s. 558.
19 Dz.U. 1955, nr 47, poz. 316.
20 Patrz też pieczęć Ministra Gospodarki Materiałowej i Paliwowej, J. Giersz, Pieczecie niedoceniana…, s. 283.
21 J. Giersz, Pieczęcie władz…, s. 56, 58, 59.
22 Sigillarium.pl (https://sigillarium.pl/index.php/rejestr-tlokow-pieczetnych-z-pierwszych-lat-powojen- nych-i-okresu-prl-1946-1989/, dostęp 6 VI 2021 r.).
23 Sigillarium.pl, sekcja: ogólnopolski rejestr pieczęci (https: //sigillarium.pl/index.php/zglos-pieczec/, dostęp 6 VI 2021 r.).
24 Ibidem.
25 Na uchwytach z tworzywa sztucznego, koloru wiśniowo-brązowego, spotyka się także monogram MP (Mennica Państwowa?), ale może być to błąd lub nadgorliwość producenta uchwytów, ponieważ Mennica nie używała takiego monogramu.
26 Jerzy Łosowski w czasie zatrudnienia w Mennicy używał następujących numerów identyfikacyjnych: 16, 213, 323.
27 Grawerzy zatrudnieni w Mennicy byli w większości absolwentami Szkoły Rzemiosł Artystycznych w Warszawie, mieszczącej się przy ul. Sandomierskiej 12.
W: Rafał Kościański, Edward Skibiński, Paweł Stróżyk (red.). Sfragistyka w warsztacie badawczym historyka dziejów najnowszych („Studia i Materiały Poznańskiego IPN”, t. 53), Instytut Pamięci Narodowej, Oddział w Poznaniu, Poznań–Warszawa 2022, s. 127–144.