Zagadki kolekcjonerskie

---

Artur Hryniewicz
Kustosz w Dziale Numizmatyczno-Sfragistycznym
Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Wrocławsko-monachijska zagadka kolekcjonerska

    We wrześniu 2012 roku na bawarskim (monachijskim?) internetowym portalu antykwarycznym pojawiła się oferta sprzedażowa lakowej kopii późnogotyckiej ogólnomiejskiej pieczęci większej niewielkiego miasta Schwerte w Nadrenii Północnej-Westfalii. Dla wrocławskiego muzealnika propozycja raczej mało interesująca, co najwyżej jako wyznacznik europejskiego poziomu cenowego dla tego typu artefaktów.

    W zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu znajduje się duży zespół takich lakowych kopii śląskich pieczęci miejskich wykonany najprawdopodobniej na przełomie XIX i XX w. w Archiwum Państwowym we Wrocławiu (Staatsarchiv zu Breslau). Przechowywane tam pieczęcie oryginalne posłużyły do wykonania matryc, którymi później robiono odciski w czerwonym laku rozlanym na grubym papierze. W przypadku odcisków wrocławskich były to karty pozyskane z nowożytnych starodruków. Do nich też przyklejano paski cienkiego papieru z napisaną czarnym atramentem nazwą miasta i roczną datą najstarszego znanego odcisku danej pieczęci.

    Jak wspomniałem powyżej, oferta ta nie powinna była mnie jakoś specjalnie zainteresować. Stało się jednak inaczej, a to za sprawą widocznych na tej kopii niewielkich uszkodzeń. Tak się bowiem składa, że identyczne uszkodzenia ma taka sama, tyle że oryginalna, pieczęć woskowa znajdująca się w dziale Numizmatyczno-Sfragistycznym MNWr (obecnie można ją zobaczyć na wystawie stałej „Sztuki europejskiej XV–XIX w.”).

    Na kopii, tak jak i na oryginale, uszkodzenia te zlokalizowane są w środku, z lewej strony i na dole. Porównanie ich nie pozostawia żadnych wątpliwości co do wzajemnego związku monachijskiej kopii z wrocławskim oryginałem. I tu nasuwa się pytanie – skąd pochodzi oryginał oraz kto, kiedy i gdzie wykonał tę kopię?

    Na początku zapoznajmy się jednak z pieczęcią wrocławską. Najprawdopodobniej znajdowała się w słynnej kolekcji berlińskiego urzędnika bankowego F.A. Vossberga, która zakupiona została w roku 1875 do zbiorów Muzeum Starożytności Śląskich (Museum Schlesischer Altertümer) i w dużej części stanowi obecnie podstawę kolekcji oryginalnych pieczęci luźnych. Niektóre z tych artefaktów opisane są czarnym tuszem na odwrociach lub na przypieczętnych końcówkach pergaminowego paska, który służył do ich przywieszania. Najczęściej były to skrótowe nazwy podmiotów reprezentowanych przez te pieczęcie, czasami datowanie samego dokumentu, a niekiedy daty pozyskania przez kolekcjonera oraz jego nazwisko. W przypadku oryginału tej pieczęci mamy do czynienia z dwoma zapisami znajdującymi się na końcówkach pergaminowego paska. Na jednej widnieje czarny napis Schwerte / (Stadt), natomiast na drugiej F. Weiſs (?)/4/49. Dowiadujemy się więc, że pierwotnie oryginał ten pozyskany został do prywatnej kolekcji nieznanego nam F. Weissa (?) w kwietniu 1849 r., albo też kupiony został przez F.A. Vossberga od F. Weissa (?) w kwietniu 1849 roku (data dzienna jest niestety nieczytelna). F.A. Vossberg w połowie XIX w. dość dynamicznie powiększał swoją kolekcję poprzez liczne zakupy od bardziej lub mniej znanych niemieckich i austriackich kolekcjonerów, których zapisane nazwiska w wersji pełnej albo skróconej możemy dostrzec na niektórych jego pieczęciach.

    Antykwaryczna oferta z 2012 roku o tyle jeszcze jest cenna, że zawiera bardzo ważną informację proweniencyjną wystawionego przedmiotu. Otóż pochodził on ze sfragistycznej kolekcji znanego niemieckiego grafika i heraldyka Ottona Huppa, urodzonego 21 maja 1859 r. w Düsseldorfie czwartego z pięciorga synów grawera i medaliera Carla Heinricha Huppa (1823–1906). Uzyskawszy solidne wykształcenie z zakresu rzemiosł plastycznych – najpierw u ojca, a później na Akademii Sztuk Pięknych w Düsseldorfie – przeniósł się w roku 1878 do Monachium, aby po trzech latach na stałe zamieszkać w pobliskim Oberschleißheim. Wtedy też rozpoczął prace nad monograficznym cyklem heraldycznym o wspólnym tytule Die Wappen und Siegel der deutschen Städte, Flecken und Dörfer. Pomiędzy rokiem 1894 a 1928 udało mu się wydać pięć zeszytów, które złożyły się na dwa tomy – Königreich Preußen i Königreich Bayern. Są to opracowania tekstowe ograniczające się tylko do zebrania i opisania wszystkich znanych typariuszy i pieczęci omawianych miejscowości. W ramach przeprowadzanych wówczas kwerend odwiedzał Otto Hupp kolejne archiwa i muzea w poszukiwaniu zachowanych miejskich artefaktów sfragistycznych. Przy okazji też niektóre kupował, tworząc z nich całkiem pokaźny zbiór, który w swojej zasadniczej części trafił później do Generalnego Archiwum Krajowego w Karlsruhe (Generallandesarchiv Karlsruhe). Innym cyklem wydawniczym, któremu Otto Hupp poświęcił dużą część swojego zawodowego życia był Kalendarz monachijski (Münchener Kalender) wydawany w latach 1885- 1936, z przerwą na rok 1933. Zajmował się także tworzeniem nowych krojów czcionek (Hupp-Gotisch, Hupp-Fraktur i Hupp-Antiqua) oraz projektowaniem malowideł ściennych, witraży, herbów miast, a nawet całych krajów (Bawaria). Za własnoręcznie wykonane przedmioty dla katedry w Spirze otrzymał w roku 1906 tytuł królewskiego profesora. Zmarł w Oberschleißheim 31.01.1949 r.

    Przy okazji zbierania materiałów do zeszytu drugiego tomu pierwszego Die Wappen und Siegel der deutschen Städte, Flecken und Dörfer, wydanego następnie w 1898 r. i poświęconego pieczęciom oraz herbom miast Pomorza Zachodniego, Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Śląska, Hupp odwiedził także wrocławskie Muzeum Starożytności Śląskich. Śladem wykonanej wtedy przez niego kwerendy – oprócz kilku wzmianek w samej publikacji – są dwa zapisy w zachowanym inwentarzu pieczęci miejskich znajdujących się wówczas w zbiorach tej instytucji. Inwentarz ten sporządzony został przed oraz w roku 1896 i zawiera podstawowe dane (nazwa miasta, wymiary, rodzaj materiału) zarówno pieczęci oryginalnych jak i różnego typu kopii. Przy lakowym odcisku pieczęci Bytowa w województwie pomorskim (Bëtow) oraz przy analogicznych dwóch odciskach pieczęci miasta Szczecina (Stettin) znajdują się ołówkowe adnotacje mówiące o ich sprzedaży Ottonowi Huppowi (an Hupp verkauft). Natomiast pojedynczy zapis oryginalnej pieczęci miasta Schwerte z tego inwentarza mógłby nam sugerować, że jej lakowa kopia, oferowana na internetowej aukcji antykwarycznej w roku 2012, nie pochodziła z Wrocławia.

    Nie jest to jednak takie pewne. W trakcie mojej pracy nad katalogiem europejskich pieczęci miejskich w zbiorach MNWr znalazłem dowody na to, że pewne opracowywane przeze mnie artefakty, które nie zostały ujęte w spisie Muzeum Starożytności Śląskich z 1896 r., musiały tam się jednak wówczas znajdować.

    Na zakończenie warto też zauważyć, że podana w ofercie średnica oferowanej kopii (55 mm) nie jest zgodna ze średnicą oryginału (50 mm). Najprawdopodobniej pieczęć lakowa zmierzona została wraz z wałeczkowym „kołnierzem”, który powstał podczas wykonywania odcisku. Ponadto godna uwagi jest również kwestia samego datowania typariusza tej pieczęci. Odciskana nim pieczęć ma wszelkie cechy typowych XV-wiecznych artefaktów sfragistycznych. Legenda o brzmieniu sigillum mayus opidanorum in swirte wykonana została minuskułą gotycką, a plecionkowe obramienie tarczy herbowej charakterystyczne jest także dla tego stulecia. Datowanie z oferty na ok. 1450 r. pochodzi najprawdopodobniej od samego Ottona Huppa. Nieco innego zdania był Georg Tumbült, zajmujący się w latach 80. XIX w. inwentaryzowaniem pieczęci westfalskich (G. Tumbült, Die Westfälischen Siegel, Bd. 2, Heft 2, Münster 1887, s. 22, Taf. 73, il. 7.). Wydatował bowiem jej typariusz na rok 1473, lub okres bardzo do niego zbliżony.

    Nie wiemy kiedy wykonany został oryginalny odcisk pieczęci miasta Schwerte znajdujący się w zbiorach MNWr, ani skąd dokładnie pochodził. Tak samo jak nie wiemy, kiedy i gdzie wykonana została jego lakowa kopia. Do antykwarycznego obrotu handlowego trafiła najprawdopodobniej w roku 1986, kiedy to spadkobiercy Ottona Huppa wyprzedali pozostałą część jego zbiorów. Dzięki temu możliwe było napisanie powyższego tekstu i być może przedstawione w nim informacje przyczynią się kiedyś do rozwiązania tej interesującej zagadki.

---

Opublikowano za zgodą Muzeum Narodowego we Wrocławiu.