Artur Hryniewicz
Kustosz w Dziale Numizmatyczno-Sfragistycznym, Muzeum Narodowe we Wrocławiu
Kraina ryb, czapli i bocianów.
Tłoki sądowych pieczęci wiejskich wolnego państwa żmigrodzkiego
[relacja z wystawy czasowej]
W dniach od 30 maja do 27 sierpnia 2023 roku w Muzeum Narodowym we Wrocławiu była dostępna ciekawa wystawa sfragistyczna. Na główną ekspozycje składały się sądowe tłoki pieczętne (47 sztuk) pochodzące z dawnego żmigrodzkiego wolnego państwa stanowego, należącego od 14 sierpnia 1641 roku do rodziny Hatzfeldów.
Il. 1. Herb rodziny Hatzfeldów
(domena publiczna)
Il. 2. Matryca tłoka pieczęci książęcej komisji sądowej Hatzfeldów w Prusicach z herbem
Franza Philippa Adriana von Hatzfelda
(1717-1779), po 1750, fot. MNWr
Według B. Kruscha, autora książki Geschichte des Staatsarchivs zu Bresłau, tłoki te zostały po roku 1821 przekazane do Wyższego Sądu Krajowego we Wrocławiu (Breslauer Oberlandesgericht), a stamtąd 23 listopada 1824 roku do Królewskiego Śląskiego Archiwum Prowincjonalnego (Königliche Schlesische Provinzial Archiv zu Breslau). Po prawie siedemdziesięciu latach (1893) zbiór ten, powiększony jeszcze o podobne egzemplarze z innych rejonów Dolnego Śląska, przekazany został do Muzeum Starożytności Śląskich (Museum Schlesischer Altertümer).
Tłoki „żmigrodzkie” pochodzą z 40 miejscowości (z jednej są trzy, a z pięciu po dwie sztuki), co odpowiada 40 książęcym sądom sołeckim (od roku 1742 księstwo żmigrodzkie) wymienionym przez O. Goedsche’go w jego publikacji Geschichte und Statistik des Militsch-Trachenberger Kreises z 1847 roku. Jest więc to wyjątkowo reprezentatywny zbiór jak na tego typu artefakty wiejskiej działalności sądowniczej. W większości są to tłoki z 2 połowy XVIII wieku. Czternaście z nich jest datowana – od 1761 do 1814 roku. Na dziesięciu znajduje się też godło rodu Hatzfeldów – kotwa.
Il. 3. Mapa wolnego stanowego państwa żmigrodzkiego (z zaznaczonymi miejscowościami skąd pochodzą prezentowane na wystawie tłoki), wyd. Peter Schenk, ok. 1720 r., wg pierwowzoru Johanna Christiana Bergera z 1676 r. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Oddział Zbiorów Kartograficznych, sygn. 2536-IV.B
Silny związek formalny przedstawień napieczętnych znajdujących się na tych typariuszach z walorami przyrodniczymi Doliny Baryczy, zdecydowanie wyodrębnia ten zespół zabytków sfragistycznych spośród ogromnej liczby pieczęci wiejskich z przedstawieniami Temidy, patronów lokalnych kościołów czy najróżnorodniejszych narzędzi rolniczych. Widnieją bowiem na nich m.in. wizerunki ryb, czapli i bocianów. Niektóre z matryc zaprezentowanych tłoków wykazują stan połowicznego lub nieomalże całkowitego zużycia, co najlepiej świadczy o skali ich urzędniczej przydatności.
Na ilustracjach 4-8 zaprezentowano fotografie kilku egzemplarzy pieczęci należących do tego zbioru.
Il. 4. Matryca tłoka pieczęci sądowej wsi Borek, pow. trzebnicki,
gm. Żmigród, ok. 1700 r., fot. MNWr.
Il. 5. Matryca tłoka pieczęci sądowej wsi Dobrosławice, pow. trzebnicki,
gm. Żmigród, 1774 r., fot. MNWr
Il. 6. Matryca tłoka pieczęci sądowej wsi Laskowa, pow. trzebnicki,
gm. Żmigród, 1780 r., fot. MNWr
Il. 7. Matryca tłoka pieczęci sądowej wsi Osiek (Mały Osiek), pow. trzebnicki,
gm. Żmigród, ok. 1700 r., fot. MNWr
Il. 8. Matryca tłoka pieczęci sądowej wsi Sanie, pow. trzebnicki, gm. Żmigród,
1781 r., fot. MNWr
Uzupełnieniem tej ekspozycji (w gablotach bocznych) były podobne tłoki z innych rejonów Dolnego Śląska oraz zbiór ponad stu górnośląskich odcisków pieczęci gminnych (głównie wyeksponowane były te z powiatu głubczyckiego) podarowane Śląskiemu Muzeum Przemysłu Artystycznego i Starożytności na pocz. XX wieku przez opolskiego nauczyciela i wydawcę periodyku „Oberschlesische Heimat”, dr. Oskara Wilperta. Łącznie ekspozycja liczyła 58 tłoków.