Sfragistyka w warsztacie badawczym historyka dziejów najnowszych

---

    Na Wydziale Historii UAM w Poznaniu 10 listopada 2022 odbyła się prezentacja książki pt. Sfragistyka w warsztacie badawczym historyka dziejów najnowszych, wydanej w ramach cyklu „Studia i Materiały Poznańskiego IPN”, Tom LIII.

    Książka może być interesująca nie tylko dla zawodowych sfragistyków i archiwistów, ale także dla kolekcjonerów pieczęci, szczególnie z okresu II wojny światowej i PRL. Praca zawiera wiele ciekawych opisów zbiorów pieczęci (odcisków i tłoków), a do tego autorzy często podążają ich śladami, odkrywając i prezentując nieznane lub mało znane obszary z naszej najnowszej, złożonej historii. Czytelnicy znajdą w tym opracowaniu wiele niesłychanie interesujących materiałów. Między innymi prezentację pieczęci używanych w obozach koncentracyjnych Auschwitz i Stutthof, charakterystykę pieczęci wykorzystywanych do udanych mistyfikacji w okresie wczesnego podziemia niepodległościowego, pieczęcie z koncertów rockowych w Jarocinie, a kończąc na Mennicy Państwowej – wytwórcy pieczęci urzędowych. Warto też podkreślić bardzo atrakcyjną szatę graficzną z licznymi i ciekawymi zdjęciami tłoków pieczętnych oraz ich odcisków.

    Publikacja dotyczy rozważań i badań sfragistycznych okresu dziejów naszej historii, który rozpoczął się agresją Niemiec hitlerowskich i stalinowskiej Rosji na państwo polskie, a zakończył się wraz z ostateczną likwidacją komunistycznego państwa w Polsce. Zagadnienia dotyczące sfragistyki tego okresu stanowiły dotychczas „białą plamę”, ponieważ w podejmowanych badaniach koncentrowano się głównie na pieczęciach miejskich z ostatnich dwu stuleci, które wykorzystywano głównie jako przekazy do badań nad herbami miast, a także pieczęciach wiejskich, również wykorzystywanych przede wszystkim z perspektywy heraldyki samorządowej. Inne typy pieczęci z rzadka były obiektem zainteresowań badawczych historyków. Ważny przełom w postrzeganiu pieczęcie z XIX i XX w. przyniosły dopiero ostatnie lata, w których znacznie zintensyfikowano rodzime badania sfragistyczne. Dlatego pojawienie się tej publikacji otwiera wrota dla kolejnych szczegółowych analiz i nowych odkryć. W zasadzie każdy historyk i kolekcjoner pieczęci (dokumentów) z PRL powinien być wyposażony w podstawową wiedzę o systemie sfragistycznym z tego okresu, ponieważ dzięki temu możliwe jest –w określonych oczywiście granicach – stwierdzenie, czy dany (badany) dokument został wystawionym zgodnie z obowiązującym systemem kancelaryjnym, czy też jest to dokument mający znamiona nadużycia lub nawet fałszerstwa.

    Książkę otwierają trzy teksty o charakterze wprowadzającym (Edwarda Skibińskiego, Rafała Kościańskiego i Pawła Stróżyka). Publikowane studia, komunikaty i materiały obejmują problematykę typariuszy, stempli, odcisków pieczętnych, zawierają ich opisy, a także uwzględniają ich zastosowanie, szczególnie podczas II wojny światowej oraz w okresie komunistycznym w Polsce.

    Dla czytelnika pasjonującego się sfragistyką szczególnie wartościowym może okazać się tekst Pawła Stróżyka. Między innymi wskazuje on, że w stosunku do definicji początku okresu stalinowskiego na ziemiach polskich należy przesunąć zegar badawczy z daty „1944” na „1939”, kiedy to nastąpiła agresja Rosji sowieckiej na nasz kraj i wprowadzenie na części ziem systemu administracyjnego okupanta. Porusza także zagadnienie konieczności uporządkowania niektórych (ważnych) pojęć stosowanych w terminologii sfragistycznej oraz wskazuje na potrzebę podejmowania badań sfragistycznych w kolejnych obszarach, w tym m.in. dotyczących polskiego państwa podziemnego.

    Ze względu na zróżnicowaną problematykę poszczególne referaty zawarte w książce zostały zaprezentowane w układzie alfabetycznym, według nazwisk autorów.

Szymon Bauman przedstawił informację dotyczącą stosowania pieczęci przez rabinów i Żydowskie Organizacje Wyznaniowe w 1947 r.

Anna Chmielewska-Metka oraz Łukasz Przybyłka opisali pieczęcie stosowane w latach 1946-1989 przez Ochotniczą Rezerwę Milicji Obywatelskiej w Turku.

Paulina Chrząszcz w swoim referacie zaprezentowała 47 typariuszy używanych przez Centralny Zarząd Budowlany SS i Policji w Auschwitz.

Il. 1 i 2. Pieczęć Specjalnego Zarządu Budowlanego dla Założenia Obozu Jeńców Wojennych (PMA-B)

Tomasz Cieślak przygotował opis 59 pieczęci używanych podczas festiwali muzycznych w Jarocinie.

Janusz Giersz podjął się omówienia historii i tradycji wytwarzania pieczęci przez Mennicę Państwową. W referacie zwrócił uwagę na różne typy pieczęci urzędowych wykorzystywanych przez władze w okresie Polski ludowej, z uwzględnieniem ówczesnych regulacji prawnych wynikających z przepisów wprowadzonych na mocy ustaw. Autor jednocześnie zwrócił uwagę na zjawisko wykonywania w Mennicy pieczęci z wykorzystaniem matryc przedwojennych, co łączyło się z usuwaniem przez pracowników Mennicy korony zwieńczającej głowę orła. Precedens taki, w przypadku pieczęci o średnicy 46 mm, trwał aż do 1989 r.

Rafał Kościański zaprezentował praktyczne wykorzystanie pieczęci przez jedną osobę (Stanisława Staszewskiego), które wprowadziło w błąd władze bezpieczeństwa i stworzyło wśród funkcjonariuszy przekonanie o istnieniu kilkudziesięcioosobowej organizacji konspiracyjnej, mającej działać w latach 1946-1947 na terenie powiatu kościańskiego.

Leszek Koźmiński zwrócił uwagę na aspekt badania autentyczności pieczęci oraz odbitek pieczęci, nieodzowny w ramach badań kryminalistycznych. Usystematyzował także metody fałszowania pieczęci.

Aleksandra Kuligowska podjęła się próby klasyfikacji pieczęci Milicji Obywatelskiej oraz Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu na podstawie odcisków zawartych w księgach ewidencji pieczęci znajdujących się w zasobach IPN.

Mariusz Naworski opisał stemple wykorzystywane przez Wojewódzki Urząd Cenzury w Lesznie w stanie wojennym na terenie województwa leszczyńskiego oraz w rejonowych urzędach cenzury w Lesznie, Kościanie, Gostyniu i Rawiczu.

Katarzyna Okoniweska zaprezentowała pieczęcie z okresu okupacji niemieckiej, znajdujące się w Archiwum Muzeum Stutthof w Sztutowie, w tym pieczęcie Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”.

Piotr Orzechowski zestawił i usystematyzował według przeznaczenia 40 odcisków pieczętnych znajdujących się w sprawozdaniach powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego z lat 1945-1954.

Agata Wąsewicz-Madejek zaprezentowała pieczęcie wykorzystywane przez organizację wytwarzającą dokumenty legalizacyjne dla członków podziemia niepodległościowego.

Zbigniew Wielgosz zwrócił uwagę na fakt używania pieczęci w gimnazjum i liceum w Kościanie po II wojnie światowej. Na pieczęci powojennej figurowała nazwa patrona szkoły (św. Stanisława Kostki) nadana w okresie II RP.

Antoni Zieliński zwrócił uwagę, że w IPN przechowywane są zbiory materiałów szeregu różnych, specyficznych instytucji, których zadaniem było m.in. tworzenie fałszywych tożsamości. Ponadto urzędy te wchodziły w posiadanie pieczęci z czasów okupacji, organizacji podziemia zbrojnego, Solidarności, partii politycznych, organizacji społecznych, a nawet osób prywatnych.

    Zaprezentowany w książce zbiór informacji zapewne będzie stanowił zachętę do prowadzenia dalszych badań i dyskusji w obszarze sfragistyki czasów najnowszych. Zdaniem Pawła Stróżyka „taki impuls wydaje się konieczny i pilny, aby na stałe wprowadzić tę naukę pomocnicza historii do warsztatu historyka XIX i XX w. i uświadomić badaczom korzyści płynące z zastosowania zdobyczy nauki o pieczęciach na etapie krytyki źródeł historycznych”.

---

Książkę można kupić > tutaj